Sunday, October 17, 2010

Төрийн аудитын хараат бус байдал

Аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалыг үндэс болгож төрийн аудитын хараат бус байдлын тухай мэдээллийг толилуулж байна. 1977 онд Аудитын дээд институтийн олон улсын байгууллагын 9-р чуулганы төлөөлөгчид Перу улсын Лима хотод
Аудитын үндсэн зарчуудын талаарх Лимагийн тунхаглал гэсэн чухал баримт бичгийг баталсан байна.
Энэ тунхаглалд төрийн аудитын зорилго, түүний үндсэн асуудлыг өөртөө агуулсанаараа ач холбогдорлтой, товч тодорхой хэрэглэхэд энгийн ойлгомжтой болсон гэж аудитын олон улсын байгууллагаас дүгнэлт гаргасан байдаг.

Лимагийн тунхаглалын зорилго бол төрийн аудитын хараат бус байдлыг бүрдүүлэхийг уриалж буй явдал юм. Энэ шаардлагыг хангахгүй Аудитын дээд байгууллага стандартад үл нийцнэ гэжээ. Лимагийн тунхаглалын шаардлага нь зөвхөн хараат бус байдлыг олж авснаар хязгаарлахгүй хараат бус байдлыг хуульд тусгаж өгөх шаардлагатай гэдгийг онцлон тэмдэглэсэн байдаг.
Эндээс үзэхэд хууль эрхийн баталгаа бүхий сайн ажиллаж чаддаг байгууллагууд байх ба эдгээр нь гагцхүү хуулийг дээдэлсэн арчдлалын нөхцөлд ажиллаж чаддаг байгууллагууд байх ба эдгээр нь гагцхүү хуулийг дээдэлсэн арчдлалын нөхцөлд ажиллах боломжтой. Иймээс хууль дээдлэх ёс болон ардчлал нь төрийн үнэхээр хараат бус аудитын амин чухал нөхцөл бөгөөд Лимагийн тунхаглалын тулгуур баганууд юм.
Төрийн аудитын олон улсын сэтгүүлд 20 гаруй жилийн дараа төрийн аудитын үндсэн хууль гэж үздэг энэхүү тулгуур баримт бичгийн шинэчилсэн найруулгыг хэвлэн гаргасанг Аудитын дээд институийн олон улсын байгууллагын ерөнхий нарийн бичгийн дарга поктор Франц Фийдлер сайшааж талархалаа илэрхийлсэн байна.
Аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалын үзэл баримтлал хэрэгжсэнээр Төрийн гадаад болон дотоод аудитын уялдаа сайжрахын зэрэгцээгээр дараах ач холбогдотой гэж үздэг.
- Нийтийн хөрөнгийг дэг журамтай, үр ашигтай ашиглах нь төрийн санхүүг зөв зохистой удирдах, холбогдох байгууллагаас гаргах шийдвэр үр нөлөөтэй байх урьдчилсан нөхцөл болох
- Энэ зорилгод хүрэхийн тулд улс бүр хараат бус байдал нь хуулиар баталгаажсан Аудитын дээд байгууллагатай байх
- Төрийн үйл ажиллагаа санхүүгийн хүрээнээс халь нийгэм, эдийн засгийн салбарыг хамрах болсоноор Аудитын дээд байгууллага илүү чухал хэрэгцээтэй болж байгаа.
- Аудитын тусгай зорилтууд, тухайлбал, нийтийн хөрөнгийг үр ашигтай ашиглах, санхүүгийн зохистой удирдлагыг хөгжүүлэх, захиргааны үйл ажиллагааг сайтар хэрэгжүүлэх, үнэн бодитой тайланг хэвлэн нийтлэх замаар мэдээллийг төрийн байгууллага олон нийтэд хүргэх зорилтууд нь улс орныг нэгдсэн үндэсний байгууллагын зорилгын дагуу тогтвортой байлгах болон хөгжүүлэх шаардлагатай болж байна.
Хараат бус байдал.
Аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалд аудитын дээд байгууллагын гишүүд ажилтануудын, аудитын дээд байгууллагын санхүүгийн хараат бус байдал байна гэж дурьдсан байна.
Аудитын дээд байгуулагын хараат бус байдлыг энэ тунхаглалын 5 дугаар зүйлд тодорхойлжээ. Үүнд:
1. Аудитын дээд байгууллага аудит хийгдэж байгаа байггуллагаас хараат бус байж, гадны нөлөөллөөс хамгаалагдсан нөхцөлд зорилтоо бодитой бөгөөд үр нөлөөтэй хэрэгжүүлж чадна.
2. Төрийн аливаа байгууллага төр тогтолцооны нэг хэсэг болохын хувьд бүр мөсөн хараат бус байх боломжтой ч аудитын дээд байгууллага зорилтоо хэрэгжүүлэхэд шаардагдах ажил шшргийн болон зохион байгуулалтын хараат бус байдалтай байна.
3. Аудитын дээд байгууллагыг үүсгэн байгууласан тухай болон түүний хараат бус байдлын шаардагдах түвшинг үндсэн хуульд тусгах бөгөөд тодорхой зүйлийг холбогдох хуулиар зохицуулна. Тухайлбал, Аудитын дээд байгууллагын хараат бус байдал, аудитын бүрэн эрхэд хөндлөнгөөс нөлөөлөхийн эсрэг хууль эрхийн зохих хамгаалалтыг дээд шүүх баталгаажуулж өгөх нь зүйтэй.
Аудитын дээд байгууллагын гишүүд, ажилтануудын хараат бус байдлыг энэ тунхаглалын 6 дугаар зүйлд тодорхойлжээ. Үүнд:
1. Аудитын дээд байгууллагын хараат бус байдал түүний гишүүдийн хараат бус байдалтай салшгүй холбоотой. Гишүүд гэж аудитын дээд байгууллагын өмнөөс шийдвэр гаргах, гаргасан шийдвэрээ гуравдагч этгээдийн өмнө хариуцах хүмүүс, тухайлбал шийдвэр гаргах удирдлагад байгуулагын гишүүн буюу эсвэл ганцаарчилсан удирдлгатай аудитын дээд байгууллагын даргыг хэлнэ.
2. Гишүүдийн хараат бус байдлыг үндсэн хуулиар баталгаажуулна. Тухайлбал, үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөх горим үндсэн хууль бас тусггдах бөгөөд гишүүдийн харат бус байдалд муугаар нөлөөлөхгүй байна. Гишүүдийн томилох, чөлөөлөх арга хэлбэр тухайн орны үндсэн хуулийн бүтцээс хамаарна.
3. Аудитын дээд байгууллагын ажилтанууд мэрэгжлийн ажлаа хийхявцад аудит хийгдэж байгаа байгууллагын нөлөөнд өртгөх болон тэдгээр байгууллагаас хараат байж үл болно.
Аудитын дээд байгууллагын санхүүгийн хараат бус байдлыг энэ тунхаглалд:
1. Аудитын дээд байгууллага ажил үүргээ хэрэгжүүлэх боломж олгохуйц санхүүгийн хөрөнгөөр хангана.
2. Аудитын дээд байгууллага шаардлага гарвал хэрэгцээтэй санхүүгийн хөрөнгө авахаар улсын төсөв баталдаг төрийн байгууллагад шууд хандах эрхтэй байна.
3. Аудитын дээд байгууллага өөрт нь төсвийн утсгай зүйл анги болгон хуваарилсан санг өөрөө мэдээж зарцуулах эрхтэй байна.
Дэлхийн олон оронд төрийн аудитын хараат бус байдлын дээрх 3 чиглэлээр хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлэн ажиллаж байна гэж аудитын дээд институтийн олон улсын байгууллагаас дүгнэлт гаргаж байна.
Монгол улс аудитын үндсэн зарчмуудын талаарх Лимагийн тунхаглалын үзэл баримтлалд нийцүүлэн 2003 онд “Төрийн аудитын тухай хууль” Улсын Их Хурлын чуулганаар батлуулж мөрдөж байна. Манай оронд төрийн санхүүгийн болон үр дүнгийн аудит нь энэ тунхаглалын үзэл баримтлалд нийцэн хийгдэх боллоо. Монгол улсын үндэсний аудитын газраас төсвийн удирлага санхүүжүүлэлтийн хуулийн агуулгад нийцүүлж санхүүгийн тайлангийн болон үр дүнгийн аудит хийх аргазүйн баримт материал боловсруулж практикт хэрэгжүүлж байна.

Аудитын олон улсын стандарт 210

(2006 оны 12 сарын 15 ба түүнээс хойшхи хугацааны санхүүгийн тайланд аудит хийхдээ мөрдөнө. Хавсралт 2-т ирээдүйн хугацаанд хүчин төгөлдөр үйлчлэх Стандартад оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг агуулсан болно) Аудитын Олон Улсын Стандарт (АОУС) 210 ”Аудитын ажлын нөхцлүүд”-ийг уншихдаа АОУС-ын хэрэглээ ба эрх мэдлийг тодорхойлдог ”Чанарын хяналт, аудит, хяналт шалгалт, бусад баталгаажуулалт ба холбогдох үйлчилгээний өмнөх үг”-ийн агуулгатай уялдуулах ёстой.
Оршил
1.    Энэхүү Аудитын Олон Улсын Стандарт (АОУС)-ын зорилт дараах зүйлст стандарт тогтоох ба удирдлагаар хангахад оршино.
(a) Ажлын нөхцлийг үйлчлүүлэгчтэйгээ тохиролцох;
(б)    Баталгаажуулалтын түвшинг илүү бага хэмжээнд хангахуйц байдлаар ажлын нөхцлийг өөрчлөхийг хүссэн үйлчлүүлэгчид өгөх аудиторын хариу.
2.      Аудитор ба үйлчлүүлэгч ажлын нөхцлийг харилцан тохиролцоно.  Ажлын тохиролцсон нөхцлүүд нь аудитын  ажлын захидал, эсвэл тохиромжтой бусад гэрээний хэлбэрээр бичигдсэн байх хэрэгтэй.
3.      Энэхүү АОУС нь санхүүгийн тайлангийн аудиттай холбогдуулан ажлын захидал бичихэд нь аудиторт туслах зорилготой. Уг удирдамж нь бусад холбогдох үйлчилгээнүүдэд бас хэрэглэгдэнэ. Татвар, нягтлан бодох бүртгэл буюу удирдлагад зөвлөгөө өгөх зэрэг бусад үйлчилгээг үзүүлэхдээ тусад нь захидал бичвэл тохиромжтой байж болно.
4.      Зарим улс оронд аудитын зорилт, хамрах хүрээ, аудиторын үүрэг хариуцлагыг хуулиар тогтоосон байдаг. Ийм тохиолдолд ч аудитын ажлын захидал нь үйлчлүүлэгчид мэдээлэл хүргэх давуу талтай гэж аудитор үзсэн хэвээр байж  болно.

Аудитын ажлын захидал

5.    Аудитор аудитын ажлын захидлыг болж өгвөл аудитын ажил эхлэхээс өмнө  илгээх нь  ажлын талаар буруу ойлголцохоос зайлсхийхэд тустай бөгөөд үйлчлүүлэгч ба аудиторын аль алины эрх ашигт нийцнэ.  Ажлын захидал нь аудитор томилгоог зөвшөөрч байгааг болон аудитын зорилт ба хамрах хүрээ, үйлчлүүлэгчийн өмнө аудиторын хүлээх үүрэг хариуцлагын цар хэмжээ, аливаа тайлангийн хэлбэр зэргийг батлан мэдэгддэг ба баримтжуулдаг.

Үндсэн агуулга

6.    Аудитын ажлын захидлын хэлбэр ба агуулга нь үйлчлүүлэгч бүрт харилцан адилгүй байх боловч ерөнхийдөө дараах зүйлсийг хамарсан байна:
•    Санхүүгийн тайлангийн аудитын зорилт.
•    Санхүүгийн тайлангийн талаар удирдлагын хүлээх үүрэг хариуцлага.
•    Аудитын хамрах хүрээ, түүний дотор дагаж мөрддөг хууль тогтоомж, аудиторын өөрийнх нь харъяалагддаг мэргэжлийн байгууллагуудаас гаргасан баримт бичгийн тунхаглалуудыг иш татах.
•    Ажлын үр дүнг толилуулах тайлангийн маягт буюу бусад харилцааны хэлбэр.
•    Сорилын мөн чанар болон аудитын бусад уламжлалт хязгаарлалтууд, түүнчлэн аливаа нягтлан бодох бүртгэлийн болон дотоод хяналтын тогтолцооны уламжлалт хязгаарлалтуудын улмаас зарим материаллаг буруу илэрхийлэл илрэлгүй үлдэж болох зайлсхийх боломжгүй эрсдэл үнэн хэрэгтээ байдаг явдал.
•    Аудиттай холбогдуулан хүссэн аливаа бүртгэл, тэмдэглэл, баримт бичиг ба бусад мэдээллийг саадгүй авах боломж
•    Үр ашигтай дотоод хяналтыг бий болгож, хадгалахад удирдлагын зүгээс хүлээх хариуцлага 
7.     Аудитор захидалдаа мөн дараах зүйлсийг дурдахыг хүсэж болох юм:
•    Аудитыг төлөвлөх, гүйцэтгэхтэй холбоотой зохион байгуулалтын асуудлууд
•    Аудиттай холбогдуулан хийсэн танилцуулгынх нь талаар удирдлагаас бичгэн баталгаа  хүлээн авахаар найдаж буй тухай.
•    Ажлын захидлыг хүлээж авснаа мэдэгдэх замаар ажлын нөхцлүүдийг зөвшөөрч байгаагаа батлан мэдэгдэхийг үйлчлүүлэгчээс хүсэх тухай.
•    Үйлчлүүлэгчдээ гаргаж өгнө гэж аудитор найдаж буй бусад захидал болон тайланг тодорхойлсон тайлбар.
•    Үйлчилгээний хөлсийг тооцох үндэслэл болон нэхэмжлэх арга хэлбэр.
8.     Учир  холбогдолтой гэж үзвэл дараах асуудлуудыг бас оруулж болно:
•    Аудитын зарим хэсэгт өөр аудитор болон шинжээчийг татан оролцуулах талаархи зохион байгуулалтын асуудлууд.
•    Дотоодын аудитор болон үйлчлүүлэгчийн бусад ажилтныг аудитад татан оролцуулах зохион байгуулалтын асуудлууд.
•    Тухайн байгууллагад анхны удаа аудит хийж байгаа тохиолдолд өмнөх аудитортай ажиллах зохион байгуулалтын асуудал.
•    Ийм магадлал байгаа үед аудиторын хүлээх хариуцлагад тавих аливаа хязгаарлалтууд
•    Аудитор болон үйлчлүүлэгч хоорондын цаашид тохиролцох зүйлсийг дурьдах
Аудитын ажлын захидлын жишээг Хавсралтад үзүүлэв.

Бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд хийх аудит

9.    Толгой компанийн аудитор түүний охин компани, салбар буюу газар хэлтсүүдэд (бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд)  бас аудит хийх бол тухайн бүрэлдэхүүн хэсэгт тусад нь аудитын ажлын захидал илгээх эсэхийг шийдэхэд  дараах хүчин зүйлсүүд нөлөөлнө:
•    Тухайн бүрэлдэхүүн хэсгийн аудиторыг хэн томилдог.
•    Тухайн бүрэлдэхүүн хэсэгт аудитын тайланг тусад нь гаргаж өгөх шаардлагатай эсэх.
•    Хууль эрхийн шаардлагууд.
•    Бусад аудиторын гүйцэтгэсэн ажлын хэмжээ.
•    Толгой компаний  эзэмшлийн хувь хэмжээ.
•    Бүрэлдэхүүн хэсгийн удирдлагын хараат бус байдлын түвшин

Давтагдаж буй аудит

10.    Давтагдаж буй аудитын үед аудитор тухайн үеийн нөхцөл байдлын улмаас аудитын ажлын нөхцлүүдийг шинэчлэх шаардлагатай эсэх, гэрээт ажлын одоогийн нөхцлүүдийг үйлчлүүлэгчдээ  дахин сануулах хэрэгтэй эсэхийг авч үзнэ.

11.    Аудитын ажлын захидлыг аудит хийх бүрт шинээр явуулахгүй байхаар аудитор шийдэж болно. Гэвч дараах хүчин зүйлсийн улмаас шинээр  захидал явуулах нь тохиромжтой байж болно:
•    Аудитын зорилт ба хамрах хүрээг үйлчлүүлэгч ташаа ойлгосон ямарваа шинж тэмдэг байвал.
•    Ажлын нөхцлүүдэд өөрчлөлт орсон, эсвэл тусгай нөхцөл байгаа.
•    Ахлах  удирдлага,  захирлуудын зөвлөл эсвэл өмчлөлд саяхан өөрчлөлт орсон.
•    Үйлчлүүлэгчийн бизнесийн шинж чанар эсвэл хэмжээ мэдэгдэхүйц өөрчлөгдсөн.
•    Хууль эрхийн шаардлагууд.

Ажлыг өөрчлөхийг зөвшөөрөх

12.    Арай бага түвшний баталгаа гаргах ажил болгон өөрчлөх хүсэлтийг аудитын ажил дуусахаас өмнө хүлээн авсан аудитор ингэх нь тохиромжтой эсэхийг авч үзнэ.

13.    Үйлчилгээ авах хэрэгцээнд нөлөөлсөн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн, анх хүссэн аудитын буюу холбогдох үйлчилгээний шинж чанарын талаар ташаа ойлголттой байсан эсвэл аудитын ажлын хамрах хүрээг удирдлагын зүгээс буюу эсвэл нөхцөл байдлын улмаас хязгаарласнаас болж үйлчлүүлэгч ажлаа өөрчлөхийг аудитораас хүссэн байж болно. Аудитор дээрх хүсэлтийн шалтгаан, ялангуяа хязгаарлалтууд нь ажлын хамрах хүрээнд ямар үр дагавар авчирахыг анхааралтай авч үзэх хэрэгтэй.

14.    Байгууллагын шаардлагад нөлөөлдөг нөхцөл байдлын өөрчлөлт буюу анх хүссэн үйлчилгээний шинж чанарын талаархи ташаа ойлголтыг гол төлөв ажилд өөрчлөлт оруулах хүсэлт тавих үндэслэлтэй шалтгаан гэж үзнэ. Үүний эсрэгээр, хэрэв өөрчлөлт нь буруу, бүрэн бус, бусад байдлаар шаардлага хангаагүй мэдээлэлтэй холбоотой байвал өөрчлөлтийг үндэслэлтэй гэж үзэхгүй.

15.    АОУС-ын дагуу аудит хийхээр тохирсон байсан аудитор аудитын ажлыг холбогдох үйлчилгээ болгон өөрчлөхийг зөвшөөрөхийн өмнө дээрх асуудлуудын зэрэгцээ уг өөрчлөлтийн хууль эрхийн буюу гэрээний аливаа үр дагаврыг авч үзнэ.

16.    Хэрэв аудитор гэрээт ажлыг өөрчлөх үндэслэлтэй шалтгаан байгаа бөгөөд гүйцэтгэсэн аудитын ажил нь өөрчлөгдсөн ажилд хамаарах АОУС-д нийцсэн гэж дүгнэвэл, ажлын шинэчилсэн нөхцлүүдэд тохиромжтой тайланг гаргана. Уншигчийг будлиулахгүйн тулд тайланд дараах зүйлсийн талаар дурьдахгүй:
(a)       Анхдагч  аудитын ажил; буюу
(б)     Анхдагч аудитын ажилд гүйцэтгэгдсэн байж болох аливаа горимуудыг, гэхдээ ажлыг зөвшилцсөн горим гүйцэтгэх ажил болгож өөрчилсөн ба иймд гүйцэтгэсэн горимуудыг дурьдах нь тайлангийн ердийн хэсэг болдог тохиолдол энд хамаарахгүй.

17.    Аудитын ажлын нөхцөлд өөрчлөлт орсон тохиолдолд аудитор ба үйлчлүүлэгч шинэ нөхцлүүдийг тохирно.

18.    Үндэслэлтэй шалтгаан байхгүй бол аудитор аудитын ажлыг өөрчлөхийг зөвшөөрөх ёсгүй. Нэг жишээ дурьдахад аудитор авлагын талаар хангалттай, зохистой аудитын нотлох зүйл цуглуулах боломжгүй аудитын үед аудитын хазгаарлалттай санал дүгнэлт эсвэл санал дүгнэлт өгөхөөс татгалзах тохиолдол илрэх явдлаас зайлсхийхийн тулд үйлчлүүлэгч ажлыг давтан шалгах ажил болгож өөрчлөхийг хүсэх явдал байж болно.

19.    Хэрэв ажлыг өөрчлөхийг зөвшөөрөх боломж аудиторт байхгүй ба анхдагч ажлаа үргэлжлүүлэхийг түүнд зөвшөөрөхгүй байвал аудитор ажлаа орхих ёстой бөгөөд захирлуудын зөвлөл буюу хувьцаа эзэмшигчид зэрэг бусад талуудад ийнхүү  орхих зайлшгүй шаардлага бий болгосон нөхцөл байдлын талаар тайлагнах гэрээгээр буюу бусад байдлаар хүлээсэн ямар нэг хариуцлагатай эсэхээ харгалзана.

Улсын хэвшилд холбогдох журам

1.    Аудитын ажлын захидлын зорилго нь аудит хийгдэж байгаа байгууллагад уг ажлын мөн чанарыг танилцуулах, оролцогч талуудын үүрэг хариуцлагыг тодруулахад оршино. Улсын хэвшлийн аудитын ажиллагааг зохицуулдаг хууль тогтоомжоор улсын хэвшлийн аудиторыг ихэвчлэн томилдог бөгөөд аудитын ажлын захидал хэрэглэх нь түгээмэл практик биш байж болзошгүй. Гэсэн хэдий ч аудитын ажлын мөн чанарыг тодорхойлсон, эсвэл хуулиар тодорхойлоогүй ажлыг хүлээн зөвшөөрснийг тусгасан захидал аль аль талд тустай байж болно. Улсын хэвшлийн аудитор аудит хийхдээ аудитын ажлын захидал илгээх асуудлыг ул суурьтай авч үзэх хэрэгтэй.

2.     Энэхүү АОУС-ын 12-19-р зүйлд аудитын ажлыг арай доогуур түвшний баталгаажуулалт гаргах ажил болгон өөрчлөх оролдлого гарсан үед хувийн хэвшлийн аудиторуудын авч болох арга хэмжээг тодорхойлсон. Улсын хэвшлийн хувьд аудитын бүрэн эрхийг зохицуулдаг хууль дүрэмд тусгайлсан шаардлагууд байж болно; жишээлбэл удирдлага (хэлтсийн дарга орно)-аас аудитын хамрах хүрээг хязгаарлахыг оролдсон тохиолдолд аудиторыг сайд, хууль тогтоох байгууллага болон олон нийтэд шууд тайлагнахыг шаарддаг байж болно.


Хавсралт
Аудитын ажлын захидлын жишээ

Дараах захидлыг энэхүү АОУС-д заасан авч үзэх асуудлуудтай холбогдуулан чиглэл болгон хэрэглэхэд зориулсан ба үүнийг тухайн шаардлага ба нөхцөл байдалд тохируулан өөрчлөн хэрэглэх хэрэгтэй.

Захирлуудын зөвлөлд, эсвэл ахлах удирдлагын зохих төлөөлөгчдөд:

Та бүхэн ........................................... компанийн ............................ өдрөөрх Баланс ба уг өдрөөр дуусгавар болсон жилийн Орлогын тайлан болон Мөнгөн гүйлгээний тайланд аудит хийхийг биднээс хүссэн билээ. Бид энэ захидлаараа танай хүсэлтийг хүлээн авснаа болон энэхүү ажлын талаар өөрсдийн ойлголтыг баталгаажуулж байгаадаа  таатай байна. Бид аудитыг санхүүгийн тайлангийн талаар санал дүгнэлт илэрхийлэх зорилттой хийх болно.

Бид аудитаа Аудитын Олон Улсын Стандарт (эсвэл холбогдох үндэсний стандарт, практик)-ын дагуу хийх болно. Эдгээр стандартууд нь санхүүгийн тайлангууд материаллаг буруу илэрхийллээс ангид эсэх талаар үндэслэлтэй баталгаа олж авахын тулд аудитыг төлөвлөх ба гүйцэтгэхийг биднээс шаарддаг. Аудитад санхүүгийн тайлан дахь тоон дүнгүүд болон нэмэлт тодруулгыг дэмжин нотлох зүйлүүдийг сорилын үндсэн дээр шалгах явдал багтдаг. Аудит нь мөн удирдлагын хэрэглэж буй нягтлан бодох бүртгэлийн зарчмууд, хийсэн чухал тооцооллуудыг үнэлэх, түүнчлэн санхүүгийн тайлангийн нийт толилуулгад үнэлэлт өгөх явдлыг хамардаг.

Сорилын мөн чанар болон аудитын бусад уламжлалт хязгаарлалтууд, түүнчлэн аливаа нягтлан бодох бүртгэлийн болон дотоод хяналтын тогтолцооны уламжлалт хязгаарлалтуудын улмаас зарим материаллаг буруу илэрхийлэл илрэхгүй үлдэж болох зайлсхийх боломжгүй эрсдэл аудитад байдаг.

Санхүүгийн тайлангийн талаарх бидний тайлангаас гадна нягтлан бодох бүртгэлийн болон дотоод хяналтын тогтолцоонд оршин буй, бидэнд ажиглагдсан аливаа материаллаг сул талуудыг та бүхэнд бид захидлаар тусад нь илгээнэ гэж бодож байна.

Зохих нэмэлт тодруулга бүхий санхүүгийн тайлан бэлтгэх нь компанийн удирдлагын   үүрэг хариуцлага гэдгийг танд сануулъя. Зохих нягтлан бодох бүртгэл болон дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх, нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогыг сонгох ба хэрэглэх, компанийн хөрөнгийг найдвартай хадгалж хамгаалах нь үүнд багтана. Аудиттай холбогдуулан танилцуулсан мэдээллээ бичгээр баталж өгөхийг бид хийх аудитын үйл явцын нэг хэсэг гэж үзэж   удирдлагаас хүсэж байна.

Бид танай ажилтнуудтай хамтран ажиллах чин хүсэлтэй байгаа бөгөөд аудиттай холбоотой бидний хүссэн аливаа бүртгэл, тэмдэглэл, баримт бичиг болон бусад мэдээллээр тэд саадгүй хангана гэдэгт бид итгэлтэй байна. Ажлын ахицын дагуу бидний нэхэмжлэх үйлчилгээний хөлс нь ажилд томилогдсон хүн тус бүрт шаардагдах цагт үндэслэсэн бөгөөд дээр нь халаасны зардлыг нэмж тооцно. Хүн тус бүрийн цагийн хөлс тухайн хүний хүлээх үүрэг хариуцлагын хэмжээ, шаардагдах туршлага, ур чадвараас хамаарна.

Энэ захидлыг цуцлаагүй, өөрчлөөгүй, эсвэл өөр захидлаар солиогүй тохиолдолд дараа дараачийн жилүүдэд хүчин төгөлдөр байх болно.

Энэ захидал санхүүгийн тайланд бидний хийх аудитын тохиролцооны талаархи таны ойлголттой нийцэж буйн илэрхийлэл болгон энэ захидлын хавсралт хувь дээр  гарын үсэг зурж бидэнд буцаан ирүүлнэ үү.

XYZ компани
ABC компанийг төлөөлж хүлээн зөвшөөрсөн

(Гарын үсэг)
Овог нэр, албан тушаал
Огноо

Аудитын чанарын хяналтын бодлого

“Аудитын ажлын Чанарын Хяналт” хэмээх АОУС аар аудиторуудын мөрдөх чанарын хяналтын ерөнхий бодлого, горимын зорилгуудыг тодорхойлсон байдаг. Аудиторуудын ажилд итгэлтэй байхын тулд тодорхой чанарын хяналтын үйл ажиллагаатай байх шаардлагатай. Энэ стандартаар компаниудыг аудитын компанийн болон бие даасан аудитын түвшинд хоёуланд нь чанарын хяналтын бодлого, горим боловсруулан мөрдөхийг шаарддаг. Аудитын Компаниуд нь бүх аудит АОУС болон холбогдох үндэсний стандарт, дүрэм журмын дагуу хийгдсэн гэдэг баталгаа олж авах зорилгоор чанарын хяналтын бодлого горим хэрэгжүүлэх ёстой. Бодлого, горимд зориулагдсан чанарын хяналтын зарим зорилгуудыг дурьдвал:
(a) Компанийн боловсон хүчин нь хараат бус байх, шударга, зарчимч , бодитой байх, нууцлал хадгалах найдвартай байдал, мэргэжлийн сахилга бат, соёлтой байх зэрэг зарчмуудыг дагаж мөрдөх хэрэгтэй.
Аудитор нь мэргэжлийн ажилдаа шулуун шударга, үнэнч, үнэн сэтгэлээсээ хандах хэрэгтэй. Шударга байж, өөрийн эрх мэдлээ хэтрүүлэхгүй, авилгалд автагдах ёсгүй. Аудитор нь үнэнч шударга хандлагатай байж, зарчимч, шударга байдалд үл нийцэх аливаа ашиг сонирхлоос (бодит байдал болон төрхөөрөө) ангид байх ёстой.
(b) Компани нь хүлээсэн үүргээ биелүүлж чадахуйц мэдлэг, ур чадвар, арга зүйтэй боловсон хүчинтэй байх ёстой.
Доорх зүйлсийн талаарх мэдлэг, ур чадварын түвшинг илүү их шааддаг. Үүнд:
• Аудитын Олон Улсын Стандарт
• НББ-ийн Олон улсын Стандарт
• Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ
• Зардал ,Удирдлагын бүртгэл
• Дотоод Хяналтын систем
• Бизнес болон Эдийн засгийн онол
• Мэдээллийн технологи ба систем
• Хэрэглэгдэх хуулиуд (дампуурал, татвар, хөдөлмөрийн г.м)
• Математик, Статистик
• Мэргэжлийн Ёс зүйн Дүрэм
(c) Аудитын ажилд тухайн нөхцөл байдалд шаардагдах арга зүйн сургалт, дадал туршлагын зэрэгтэй боловсон хүчнийг томилох ёстой.
(d) Хийгдсэн ажлууд нь чанарын тохирох стандартад нийцэж буй талаар боломжит нотолгоогоор хангахын тулд хүрэлцэхүйц чиглэл, хяналт болон шалгалт зэргийг бүх түвшинд явуулж байх ёстой.
(e) Ирээдүйн зорилтот харилцагч болон харилцаж буй харилцагчдын талаархи үнэлгээ шалгалтыг гүйцэтгэж байх ёстой. Үйлчлүүлэгчийг хүлээн зөвшөөрөх болон хэвээр байлгах талаар шийдвэр гаргахдаа компанийн хараат бус байдал, үйлчлүүлэгчид үнэн зөв үйлчилж чадах чадвар, үйлчлүүлэгчийн удирдлагын шударга зарчимч байдал зэргийг авч үзэх хэрэгтэй.
(f) Чанарын хяналтын бодлого, горимын үргэлжлэх боломж, үйл ажиллагааны үр дүн зэрэгт хяналт тавьж байх хэрэгтэй.
1.4 Мэргэжлийн Ёс зүйн Дүрэм
Аудиторууд нь Олон улсын Нягтлан Бодогчдын Холбооны ёс зүйн шаардлагад үндэслэн баталсан Монгол Улсын Мэргэжлийн Ёс зүйн Дүрмийг баримтлах ёстой. Ёс зүйн дүрэмд байнга нэмэлт өөрчлөлт хийгдэж байдаг ба аудиторууд энэхүү шаардлагад нийцэж байхын зэрэгцээ аудиторуудад энэ талаар мэдээлж байх ёстой.
II. Санхүүгийн Тайлангийн Аудитын Зорилго, Зорилт
2.1 Аудит гэж юу вэ ?
Америкийн НББ-ийн Ассоциациас Аудитын үндсэн үзэл баримтлалд тулгуурлан гаргасан аудитын тухай тодорхойлолтонд:
“...эдийн засгийн үйл ажиллагаа болон үйл явцын талаарх батламж мэдэгдэл болон эдгээр нь тогтоосон шалгуур үзүүлэлтэд нийцэж байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд уг баталгаатай холбоотой нотлох баримтыг 4
олж авч үнэлэх болон үр дүнг сонирхсон хэрэлэгчдэд мэдээлэх системтэй үйл ажиллагаа” гэж тодорхойлжээ.
Энэ тодорхойлолтын дагуу тоолж хэмжигдэж, шалгагдаж болохуйц бүх мэдээлэл нь аудитлагдаж болох ба шалгуур үзүүлэлттэй харгалзах хамаарлын зэргийг тодорхойлоход суурь болгон ашиглах шалгуур үзүүлэлтийн талаар аудитор болон үйлчлүүлэгч байгууллага нь харилцан тохирдог.
Гэвч оршил хэсэгт дурдсанаар энэхүү гарын авлага нь зөвхөн санхүүгийн тайлангийн аудитад хамаатай. Санхүүгийн тайлангийн аудитад аудитор нь НББОУС-ын дагуу бэлтгэгдсэн санхүүгийн мэдээлэлтэй холбоотой баталгааны талаарх нотлох баримтыг хайдаг.
2.2 Аудитын зорилтууд
ОУНБХ-оос гаргасан баримт бичигт “санхүүгийн тайлангийн аудитын зорилго нь санхүүгийн тайлангууд нь бүх материаллаг зүйлсийн хувьд санхүүгийн тайлагналын үндсэн суурийн дагуу бэлтгэгдсэн гэдэг дүгнэлтээ аудиторын зүгээс илэрхийлэхэд оршино” гэжээ. Монгол улсын хувьд энэхүү үндсэн суурь нь НББ-ийн Олон улсын Стандарт (ОУНББС) юм.
Хэдийгээр аудиторын дүгнэлт нь санхүүгийн тайланд итгэж болохуйц гэдгийг баталж байгаа ч энэ нь тухайн аж ахуйн нэгжийн ирээдүйн үйл ажиллагааны хэрэгжилтийн нотолгоо болон удирдлагын зүгээс явуулсан үйл ажиллагааны үр ашиг, үр дүнгийн нотолгоо бус юм гэдгийг хэрэглэгч ойлгож чаддаггүй.
2.3 Аудитлагдсан Санхүүгийн Тайлангийн Хэрэглэгчид
Аудитын үр дүнг янз бүрийн гуравдагч талууд сонирхдог. Ихэнх тохиолдолд аудитын тайлангийн үндсэн хэрэглэгчид нь тухайн компанийг эзэмшигчид (хувь нийлүүлэгчид) байдаг. Хувь нийлүүлэгчид нь хөрөнгө оруулсан компанийнхаа үйл ажиллагааны үр дүн, санхүүгийн байдлыг сонирхдог. Түүнчлэн эзэмшигчдийн өмнөөс хөрөнгийг нь захиран зарцуулахаар итгэмжлэгдсэн удирдлагын тайлагнал нь хараат бус үнэлгээтэй нийцэж буй эсэхийг тодорхойлохын тулд хараат бус үнэлгээ авахыг хүсдэг.
Аудитын үр дүнг сонирхогч өөр нэг гуравдагч этгээд нь ирээдүйд хөрөнгө оруулах гэж байгаа хөрөнгө оруулагчид, банкирууд (зээлийн байдал, зээлийн гэрээний биелэлт, шинэ зээл олгох гэх мэт асуудлаар), зохицуулагч агентлаг (Үнэт цаасны хороо болон Банкны зохицуулагчид) нар юм.
2.4 Аудитын цар хүрээ
“Аудитын цар хүрээ” гэдэг нэр томьёо нь тухайн нөхцөл байдалд аудитын зорилгод хүрэх, дүгнэлт гаргахад шаардлагатай аудитын горимууд юм. АОУС-ын дагуу аудитыг хийж гүйцэтгэхэд шаардлагатай горимуудыг аудитор нь дүн шинжилгээ хийж тодорхойлох хэрэгтэй. Аудитор нь АОУС-ын шаардлагууд, холбогдох мэргэжлийн албан тушаалтан, хууль эрх зүй, дүрэм журам, аудитын гэрээт ажлын нөхцөл /болзол/, тайлагналд тавигдах шаардлага зэргийг авч үзэх хэрэгтэй.
2.5 Санхүүгийн тайлангийн ул үндэслэлтэй баталгаа
АОУС-ын дагуу хийгдэх аудит нь санхүүгийн тайлан бүхэлдээ материаллаг алдаагүй илэрхийлэгдсэн гэдэг ул үндэслэлтэй баталгаа гаргахад зориулагдсан байдаг. Ул үндэслэлтэй баталгаа гэдэг нь санхүүгийн тайлан бүхэлдээ материаллаг зөрчилгүй илэрхийлэгдсэн гэдгийг дүгнэх зорилгоор аудиторын цуглуулсан аудитын нотолгоотой холбоотой ойлголт юм. Ул үндэслэлтэй баталгаа нь аудитын бүхий л үйл ажиллагаатай холбоотой.
Гэвч аудиторыг материаллаг алдаа илрүүлэхэд нь сөргөөр нөлөөлдөг аудитын уламжлалт хязгаарлалтууд байдаг. Эдгээр хязгаарлалтууд нь доорх хүчин зүйлсээс үүдэн бий болдог. Үүнд:
(a) Тест ашиглах
(b) НББ болон дотоод хяналтын системийн уламжлалт хязгаарлалтууд (Жишээлбэл,хуйвалдах боломж)
(c) Аудитын ихэнх нотолгоо нь эцсийн байдлаар бус итгэл үнэмшлийн шинжтэй байдаг.

Санхүүгийн тайланд дүгнэлт гаргахын тулд аудитор доорх зүйлсийг гүйцэтгэх шаардлагатай.
(а) Аудитын нотолгоо цуглуулах, Жишээлбэл, аудитын горимын мөн чанар,хугацааг тогтоох
(б ) Цуглуулсан нотолгоон дээрээ үндэслэн дүгнэлт хийх,
Жишээлбэл, санхүүгийн тайлан бэлтгэхдээ удирдлагын зүгээс ашигласан тооцооллын ул үндэстэй байдлыг үнэлэх ажлуудыг хийдэг.
Өөр нэг хязгаарлалт нь санхүүгийн тайлангийн баталгаанд (жишээлбэл, холбоотой талуудын гүйлгээ) дүгнэлт хийхэд ашиглагдах нотолгоо нь хуурамч байх явдал юм.
(a) Хүлээгдэж байгаагаас ч илүү материаллаг алдаатай тайлагналын эрсдлийг нэмэгдүүлэх онцгой тохиолдол
(b) Материаллаг алдаа гарсан талаарх шинж тэмдэг
илрээгүй зэрэг тохиолдлуудад тохирох аудитын хангалттай нотолгоо олж авах тусгайлсан горимуудыг АОУС аар тодорхойлдог.
2.6 Санхүүгийн тайлангийн талаарх хариуцлага
“Санхүүгийн Тайлангийн аудитыг зохицуулах ерөнхий зарчмууд ба зорилт” хэмээх АОУС-д:
“Аудитор нь санхүүгийн тайланд дүгнэлт гаргах үүрэг хүлээдэг бол тухайн аж ахуйн нэгжийн удирдлага нь санхүүгийн тайланг бэлтгэж танилцуулах үүрэгтэй. Санхүүгийн тайлангийн аудит нь удирдлагыг үүрэг хариуцлагаас нь чөлөөлдөггүй.” гэж заасан байдаг.
Цаашилбал стандарт аудиторын дүгнэлтийн эхний параграфд:
“Эдгээр санхүүгийн тайлангууд нь компанийн удирдлагын үүрэг хариуцлага болно. Харин бидний үүрэг харицлага бол хийсэн аудитдаа 7
тулгуурлан эдгээр санхүүгийн тайланд дүгнэлт гаргах явдал юм.” гэж заадаг.
Ихэнхдээ энэхүү хариуцлагыг бүх сонирхсон этгээдүүд сайн ойлгодоггүй. Аудитын үйл ажиллагааны турш (гэрээт ажлын бэлтгэл үйл ажиллагаанаас эхлээд аудитын тайлан гаргах хүртэл) аудитор нь удирдлагад санхүүгийн тайланд хариуцлага хүлээж байгаа гэдгийг нь ойлгуулж өгөх хэрэгтэй. Энэ асуудлыг аудитын ажил эхлэхээс өмнө буюу Аудитын Гэрээт Ажлын Захидлаар шийдвэрлэдэг. Аудитын талбарын ажлын төгсгөлд Үйлчлүүлэгчийн Хариуцлагын захидал нь удирдлагын санхүүгийн тайланд үүрэг хүлээж байгааг нь тодорхой болгож өгдөг.
Илүү нарийвчилсан түвшинд аудитор нь санхүүгийн тайланг ОУНББС-ын дагуу бэлтгэхэд шаардлагатай ямарваа “аудитын тохируулга”-ын талаарх удирдлагын тохиролцоог (бичгээр бол сайн) олж авснаар үйлчлүүлэгч нь санхүүгийн тайланд үүрэг хүлээж байгааг батлах хэрэгтэй. Үйлчлүүлэгч нь аудитын тохируулгыг ерөнхий дэвтэртээ энэ хэвээр нь бүртгэхийг зөвшөөрч ч болдог, татгалзаж ч болдог. Санхүүгийн тайланг бэлтгэх зорилгоор аудитын тохируулгыг хүлээн зөвшөөрч байгаа бол аудиторын зорилго биелж байгаа юм. Бодит байдал дээр аудитор нь үйлчлүүлэгчээс уг тохируулгыг ерөнхий дэвтэртээ бүртгэхийг шаардах эрхгүй.
III. Гэрээт ажлын өмнөх үйл ажиллагаа.

АУДИТЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ

1 дүгээр зүйл. Хуулийн зорилт
Энэ хуулийн зорилт нь аудитын үйл ажиллагааны зарчим, зохион байгуулалтын эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудитын байгууллагад аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрх олгох, хяналт тавих, тэдний бүрэн эрхийг зөвшөөрөх, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино.
2 дугаар зүйл. Аудитын тухай хууль тогтоомж
1.Аудитын тухай хууль тогтоомж нь Нягтлан бодох бүртгэлийн хууль болон энэ хууль, тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан хууль тогтоомжийн бусад актаас бүрдэнэ.
2.Монгол Улсын олон улсын гэрээнд аудитын тухай хууль тогтоомжоос өөрөөр заасан бол олон улсын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө.

З дугаар зүйл. Хуулийн нэр томьёо
Энэ хуульд заасан дараахь нэр томьёог дор дурдсан утгаар ойлгоно:
1/ ”Аудитын үйл ажиллагаа” гэж аудитын байгууллагаас гэрээний дагуу хуулийн этгээд, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч иргэний нягтлан бодох бүртгэлийн хөтлөлт, үйл ажиллагааны болон татварын тайланг хянаж дүгнэлт гаргах, мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх хараат бус үйл ажиллагааг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
2/ ”Мэргэшсэн нягтлан бодогч” гэж Нягтлан бодох бүртгэлийн хууль болон энэ хуулийн дагуу эрх бүхий байгууллагаас олгосон эрхийн дагуу мэргэшсэн нягтлан бодогчийн үйл ажиллагаа явуулах мэргэжлийн нягтлан бодогчийг;
З/ ”Аудитор” гэж энэ хуульд заасан шаардлагыг хангаж, аудитын байгууллагад аудитын үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа мэргэшсэн нягтлан бодогчийг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
4/ ”Аудитын байгууллага” гэж энэ хуулийн дагуу эрх бүхий байгууллагаас аудитын үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл авч, улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн аж ахуйн нэгжийг;
5/ ”Санхүүгийн тайлан” гэж үлдэгдэл баланс, орлого, үр дүнгийн тайлан, өмчийн өөрчлөлтийн тайлан, мөнгөн гүйлгээний тайлан, тэдгээрт хавсаргасан тайлбар, тодруулга, хавсралт тооцоог /Энэ заалтад 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/;
6/ ”Санхүүгийн тайланг баталгаажуулах” гэж аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрх бүхий этгээд аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайланг батлагдсан стандартын дагуу шалгаж, үнэн зөв болохыг нотолсон дүгнэлт гаргахыг;
7/”Санхүүгийн баримт” гэж нягтлан бодох бүртгэлийн данс, өмч хөрөнгө, өр төлбөр, орлого, зардлагын анхан шатны баримт ба нэмэлт тайлбар, тодруулга болон бизнесийн байгууллагын санхүү, эдийн засгийн асуудалтай холбоо бүхий баримт бичгийг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
8/ ”Захиалагч” гэж аж ахуйн нэгж, байгууллагад аудит хийлгэх тухай шийдвэр гаргах эрх бүхий төрийн захиргааны болон хууль, хяналт, санхүү, татвар, банк, гаалийн байгууллага, түүнчлэн компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл /байхгүй бол хувь нийлүүлэгчдийн хурал/, эсхүл компанийн энгийн хувьцааны 10-аас дээш хувийг эзэмшигчдийг /Энэ заалтад 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/;
9/ ”Үйлчлүүлэгч” гэж гэрээний үндсэн дээр аудит хийлгэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага, хувиараа аж ахуй эрхлэгч иргэнийг хэлнэ.
10/ ”аудитын олон улсын стандарт” гэж Олон улсын нягтлан бодогчдын холбооноос баталсан аудитын үйл ажиллагааг эрхлэн явуулах зарчим, горимыг тусгасан баримт бичгийг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/;
11/ ”аудитын стандарт” гэж эрх бүхий байгууллагаас аудитын олон улсын стандартын зарчимд нийцүүлэн баталсан баримт бичгийг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/;
12/ ”аудитын үйлчилгээний дотоод стандарт” гэж аудитын байгуулагаас олон улсын болон үндэсний стандартад нийцүүлэн баталж, тухайн байгууллагаас мөрдөх баримт бичгийг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/;
13/ ”ажлын баримт” гэж үйл ажиллагаа явуулах явцад цугларсан санхүүгийн баримтын хуулбар, бүртгэл, тооцоо, тайлан, судалгаа шинжилгээний материал, уулзалтын тэмдэглэл, мэдээлэл зэрэг аудитын үйлчилгээний дотоод стандартын дагуу бүрдүүлсэн баримт бичгийг /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.

4 дүгээр зүйл.Аудитын үйл ажиллагаа
1.Аудитын үйл ажиллагаанд:
1/ хуулийн этгээд, хувиараа аж ахуй эрхлэгч иргэний санхүүгийн тайланг захиалагч, үйлчлүүлэгчийн хүсэлтээр хянаж баталгаажуулах /Энэ заалтад 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/;
2/ албан татвар, төлбөр, хураамж, шимтгэлийн тооцоог хянах, дүгнэлт гаргах, татварын мэдүүлгийг бүрдүүлэхэд туслалцаа үзүүлэх;
3/ санхүүгийн байдлыг судалж төлөвлөх, хөрөнгө оруулалт, зээл, тооцооны төрөл бүрийн төсөл, төлөвлөгөө, хөрөнгийн ба бизнесийн үнэлгээ боловсруулахад нь тусалж үйлчлэх;
4/ нягтлан бодох бүртгэлийг стандартын дагуу хөтлөх, нөхөн хөтлөх, тайлан гаргах, өртгийн болон удирдлагын бүртгэлийг зохион байгуулахад нь туслах, зөвлөгөө өгөх;
5/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн дотоод хяналтыг зохион байгуулахад нь туслах;
6/ аж ахуйн нэгж, байгууллагад менежментийн асуудлаар зөвлөгөө өгөх;
7/ үнэт цаас гаргахтай холбогдсон эдийн засгийн тооцоо, судалгааны үндэслэлийг хянаж дүгнэлт гаргах;
8/ аудитын үйл ажиллагааны хүрээнд хамруулахаар хууль тогтоомжид заасан бусад үйл ажиллагаа хамаарна.

2.Энэ хуулийн 4 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан аудитын үйл ажиллагаа нь төрийн байгууллагаас хийх хяналт шалгалтыг орлохгүй /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.

5 дугаар зүйл.Аудитын үйл ажиллагааны зарчим
Аудитын үйл ажиллагаанд дараахь зарчмыг баримтална:
1/ аудитын үйл ажиллагаанд хуулийг чандлан сахиж, олон улсын аудитын стандартад заасан арга, хэлбэрээр аудитын үйл ажиллагааг явуулна;
2/ аудитын үйл ажиллагаа хараат бус байна. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн үйл ажиллагаа бодитой, бие даасан байхаас гадна, бие даасан байдлыг нь алдагдуулахад нөлөө үзүүлж болох аливаа шахалт, эрхшээлд орох нөхцөл бүрэлдэхээс урьдчилан харж зайлсхийнэ. Аж ахуйн нэгж, байгууллага, албан тушаалтан аудиторын үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох, шахалт үзүүлэхийг хориглоно;
З/ мэргэшсэн нягтлан бодогч аудитын үйлчилгээг чанартай гүйцэтгэх мэргэшлийн шаардлага хангасан байна;
4/ захиалагч, үйлчлүүлэгч шалгалт, магадлан шинжилгээ хийлгэх, мэргэжлийн туслалцаа авах аудиторыг чөлөөтэй сонгох, хуулийн дагуу заавал магадлан шинжилгээ хийх тохиолдолд томилогдсон аудиторыг энэ хуульд заасан үндэслэл байвал татгалзах эрхтэй;
5/ аудитын үйл ажиллагаа гүйцэтгэсэн этгээд шалгалт, магадлан шинжилгээ, баталгаажуулалтыг буруу хийснээс холбогдогч талд хохирол учруулбал өөрийн хөрөнгөөр нөхөн төлнө;
6/ аудитын үйл ажиллагаанд мэдээллийн нууцыг хадгална. Аудитор нь үйл ажиллагааны явцад олж авсан үйлчлүүлэгчийн мэдээллийг хуульд тусгайлан заагаагүй бол бусдад мэдээлэхгүй байхын зэрэгцээ уул мэдээллийг хувийн эсвэл гуравдагч талын ашиг сонирхлын тулд ашиглаж үл болно;
7/ аудитын үйл ажиллагаанд шударга бус өрсөлдөөнийг хориглоно. Мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудитор, аудитын байгууллагын зар сурталчилгаа нь бодитой бөгөөд бусдыг төөрөгдөлд оруулахааргүй, мөн бусад аудитор болон аудитын байгууллагатай харьцуулсан буюу тэдний нэр төрд харшлахааргүй байвал зохино.
8/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын тайланг 3 жил дараалан хянаж баталгаажуулсан аудитын байгууллага нь дахин тухайн аж ахуйн нэгж байгууллагад 3 жилийн хугацаанд аудитын үйл ажиллагааг явуулахгүй /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.

6 дугаар зүйл. Аудитын үйл ажиллагаа явуулах үндэслэл
1.Аудитын байгууллага дараах тохиолдолд аудитын үйл ажиллагаа явуулна:
1/ хуульд санхүүгийн тайлангаа заавал баталгаажуулахаар заасан;
2/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын эзэн, удирдах ажилтан аудит хийлгэх тухай хүсэлт гаргаж гэрээ байгуулсан;
3/ захиалагчийн аудит хийлгэх тухай шийдвэрийг үйлчлүүлэгч хүлээн авч аудитын байгууллагаа сонгон гэрээ байгуулсан.

2.Үйлчлүүлэгч аудит хийлгэсэн үйлчилгээний хөлсийг гэрээний үндсэн дээр төлнө.


7дугаар зүйл. Санхүүгийн тайлангаа баталгаажуулах  байгууллага
1.Дараах аж ахуйн нэгж, байгууллага санхүүгийн тайлангаа аудитын байгууллагаар заавал баталгаажуулна:
1/хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй бүх төрлийн хувьцаат компани;
2/хөрөнгийн биржид бүртгүүлэх зөвшөөрөл хүсч буй компани;
З/50 сая, түүнээс дээш төгрөгийн актив бүхий аж ахуйн нэгж, байгууллага /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
4/өөрчлөн байгуулагдаж, татан буугдаж байгаа болон бүх хөрөнгөө дуудлагын худалдаагаар худалдах гэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
5/хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээнд өөрөөр заагаагүй бол гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж, байгууллага;
6/хадгаламж, зээлийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа хоршоо /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
7/банк, санхүү, даатгалын байгууллага;
8/брокер, дилерийн үйл ажиллагаа явуулдаг үнэт цаасны компани болон хөрөнгө оруулалтын сангийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компани;
9/Иргэний хуулийн 36 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан  /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/;
10/улс төрийн нам /Энэ заалтыг 2005 оны 1 дүгээр сарын 28-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.
11/энэ хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1-10-т  заасан аж ахуйн нэгж, байгууллагатай адилтгах байгууллага /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/;

2.Энэ зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаас бусад аж ахуйн нэгж, байгууллага өөрийн санаачилгаар аудитын байгууллагаар санхүүгийн тайлангаа баталгаажуулж болно.

3.Энэ хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан аж ахуйн нэгж, байгууллага санхүүгийн жилийн тайлангаа дараах хугацаанд аудитын байгууллагаар баталгаажуулна:
1/хувьцаат компани санхүүгийн жилийн тайлан хэлэлцэх хувьцаа эзэмшигчдийн хурлын өмнө;
2/өөрчлөн байгуулагдаж, татан буугдаж байгаа болон бүх хөрөнгөө дуудлага худалдаагаар худалдах гэж байгаа аж ахуйн нэгж, байгууллага тухайн ажиллагааг хэрэгжүүлж эхлэхээс 1 сарын өмнө;
3/бусад аж ахуйн нэгж, байгууллагууд санхүүгийн жилийн тайланг дараа оны эхний улиралд багтаан /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.

8 дугаар зүйл. Аудитын стандарт

1.Аудитын үйл ажиллагаанд аудитын олон улсын стандартыг мөрдөнө.

2.Аудитын үндэсний стандартыг эрх бүхий байгууллага аудитын олон улсын стандартын зарчимд нийцүүлэн батална /Энэ зүйлийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.

9 дүгээр зүйл.Санхүүгийн тайлан, баримтыг  баталгаажуулах

1.Аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг аудитын байгууллага баталгаажуулна.

2.Аудитор шалгасан буюу судалсан тайлан, санхүүгийн баримтад хувийн тэмдэг дарах бөгөөд түүний гаргасан дүгнэлтэд аудитын байгууллагын дарга /захирал/ гарын үсэг зурж, байгууллагын тэмдэг дарж баталгаажуулна.

10 дугаар зүйл.Гэрээ, удирдамж

1.Аудит хийх талаар үйлчлүүлэгч болон аудитын байгууллага бичгээр гэрээ байгуулна. Гэрээ нь үйлчлүүлэгч ба аудитын байгууллагын эрх бүхий этгээд гарын үсэг зурж, тамга, тэмдэг дарсан өдрөөс хүчин төгөлдөр болно.

2.Гэрээнд аудитын үйл ажиллагаатай холбогдуулж харилцан хүлээх үүрэг, хариуцлага, ажлын хүрээ, гүйцэтгэх хугацаа, хөлс, үр дүнг хүлээлгэн өгөх, гэрээг дуусгавар болгох журмын тухай заасан байна.

З.Үйлчлүүлэгч болон аудитын байгууллагын хооронд байгуулсан хүчин төгөлдөр, урт хугацааны гэрээний хүрээнд аудитын үйл ажиллагааны аль нэгэн төрлийг гүйцэтгэх аудитор нь аудитын байгууллагын эрх баригчаас баталсан удирдамжтай байна. Энэхүү удирдамж нь гэрээний агуулгатай бүрэн нийцсэн байвал зохино.

11 дүгээр зүйл.Үйлчлүүлэгч байгууллагын эрх,үүрэг

1.Үйлчлүүлэгч байгууллага дараахь эрх эдэлнэ:

1/аудитын байгууллагыг сонгох;

2/аудитын  дүгнэлтийн талаар тайлбар өгөхийг шаардах;

З/аудитын дүгнэлтийг зөвшөөрөхгүй бол энэ талаар шүүхэд гомдол гаргах.

2.Үйлчлүүлэгч байгууллага дараахь үүрэг хүлээнэ:

1/аудитын үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл бололцоогоор хангах;

2/шалгалтад шаардлагатай баримт, мэдээллийг гаргаж өгөх;

3/байгууллагын аж ахуй, санхүүгийн бүх үйл ажиллагааг нягтлан бодох бүртгэл, тайланд стандартын дагуу зөв тусгасан, мөн эдгээртэй холбогдох баримт, материал, тайлбарыг бүрэн танилцуулах бөгөөд энэ талаар үүсч болох хариуцлагыг хүлээх тухайгаа нотолсон тодорхойлолтыг аудиторт гаргаж өгөх;

4/шалгалтын явцад илэрсэн бүртгэл хөтлөлтийн болон санхүүгийн тайлантай холбоотой алдаа, зөрчлийг шуурхай залруулах;

5/шалгуулж буй байгууллагын удирдлагын зүгээс шалгалтад саад учруулахгүй байх.

З.Санхүүгийн тайланг баталгаажуулахтай холбогдсон хариуцлагыг аудитын байгууллага хүлээнэ.

4.Аудиторт гаргаж танилцуулсан санхүүгийн баримтын үнэн зөв, бодитой байх хариуцлагыг үйлчлүүлэгч байгууллагын удирдах ажилтан хүлээнэ.



ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ


Мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудитор

12 дугаар зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх   олгох шалгалтад орох нөхцөл

Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад орох хүн дараах нөхцлийг хангасан байна:

1/их, дээд сургууль, коллежийг нягтлан бодогчийн мэргэжлээр бакалаврын зэрэгтэй буюу эсвэл түүнтэй адилтгах зэрэглэлийн сургалтаар төгссөн байх;

2/мэргэжлээрээ 2-оос доошгүй жил аж ахуйн нэгж, байгууллагад нягтлан бодогчоор ажилласан, мэргэжлийн сургуульд багш, төрийн байгууллага, түүнчлэн татварын алба, аудитын байгууллагад мэргэжлээрээ ажилласан;

З/энэ хууль гарахаас өмнө мэргэжлийн их, дээд сургууль, коллежийг нягтлан бодогч мэргэжлээр төгсөгчид санхүүгийн болон өртгийн бүртгэл, бүртгэлийн мэдээллийн тогтолцоо, аудит, менежментийн зөвлөгөө өгөх үйлчилгээ зэрэг дамжаануудыг төгссөн байх.

2.Нягтлан бодогчоос бусад мэргэжил эзэмшсэн иргэн дараах шаардлагыг хангана:

1/их, дээд сургуулийн стандартын дагуу нягтлан бодогчийн мэргэжил эзэмшүүлэх сургалтын цагийг дүүргэсэн;

2/нягтлан бодогчоор 4-өөс доошгүй жил ажилласан /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.





1З дугаар зүйл. Мэргэшсэн Нягтлан Бодогчдын Институт, мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалт

1.Мэргэшсэн Нягтлан Бодогчдын Институт нь мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудиторуудын мэргэжлийн ёс зүйг баталж, үндэсний хэмжээнд мөрдүүлэх эрх бүхий нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус байгууллага мөн.

2.Мэргэшсэн Нягтлан Бодогчдын Институтын нь мэргэжлийн  сургалт зохион байгуулах, мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалт авах, аудитын байгууллагыг арга зүйн удирдлага, зөвлөгөө, мэдээллээр хангах үйл ажиллагаа явуулна.

3.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад тэнцсэн хүнд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн олгоно.

4.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтын журмыг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална /Энэ зүйлийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.



14 дүгээр зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн   эрхийн гэрчилгээ, хувийн тэмдэг

1.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олгох шалгалтад тэнцвэл мэргэшсэн нягтлан бодогчийн гэрчилгээ, хувийн тэмдгийг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний шийдвэрээр олгоно /Энэ хэсэгт 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/.

2.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн гэрчилгээнд эзэмшигчийн овог нэр, олгосон он, сар, өдөр, гэрчилгээний дугаар байхын хамт санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн гарын үсэг зурсан байна.

3.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг нэг дэх шатны шалгалтад тэнцсэн бол 2 жилийн хугацаатай, хоёр дахь шатны шалгалтад тэнцсэн бол 5 жилийн хугацаатай, гурав дахь шатны шалгалтад тэнцсэн бол хугацаагүй олгоно /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.

4.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн хувийн тэмдэгт “Мэргэшсэн нягтлан бодогч” гэсэн үг бүхий хүрээний дотор овог, нэр, гэрчилгээний дугаарыг бичсэн байна /Энэ хэсэгт  2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/.

5.Олон улсын мэргэжлийн байгууллагаас Монгол Улсад болон гадаад оронд зохион байгуулсан мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх олох шалгалтад тэнцсэн иргэнд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг хугацаагүй олгох журмыг санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн батална /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.

6.Мэргэшсэн нягтлан бодогчоос өөр этгээд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн зэрэг дэвийг ашиглахыг хориглоно /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.


15 дугаар зүйл.Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн тангараг, ёс зүйн

дүрэм


1.Мэргэшсэн нягтлан бодогч “Би мэргэшсэн нягтлан бодогчийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхдээ хууль тогтоомж, мэргэжлийн ёс зүйг чандлан сахихаа нэр төртэйгээр батлан тангараглая” хэмээн тангараг өргөнө /Энэ хэсэгт 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/.

2.Тангараг өргөсөн иргэн мэргэшсэн нягтлан бодогчийн тангарагийн бүрэн бичвэр бүхий тангарагийн бичигт тангараг өргөсөн он, сар, өдөр, газар, овог, нэрээ бичиж гарын үсэг зурна.

3. Мэргэшсэн нягтлан бодогч ёс зүйн дүрэмтэй байна./Энэ хэсэгт 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөлт орсон/.



16 дугаар зүйл. Мэргэшсэн нягтлан бодогчийн   эрхийг дуусгавар болгох

Дараахь нөхцөлд мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг дуусгавар болсон гэж үзнэ:

1/нас барсан;

2/өөрөө татгалзсан;

3/дараагийн шатны шалгалтад тэнцээгүй, эсхүл хүндэтгэх шалтгаангүйгээр уг шалгалтад ороогүй, нягтлан бодогчийн мэргэжлийн ёс зүйг зөрчсөн нь тогтоогдож, мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрх нь хасагдсан /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.



17 дугаар зүйл. Аудитор


1.Дараахь шаардлагыг хангасан мэргэшсэн нягтлан бодогч аудитын байгууллагад аудитороор ажиллана:

1/мэргэшсэн нягтлан бодогчийн хоёр, гурван дахь шатны шалгалтад тэнцсэн;

2/нягтлан бодогчийн мэргэжил эзэмшсэнээс хойш мэргэжлийн ёс зүйг зөрчөөгүй;

3/аудитын байгууллагад 3-аас доошгүй жил аудиторын туслагчаар ажилласан.

2.Аудитор нь аудитын үйл ажиллагааг аливаа этгээдээс хараат бусаар хэрэгжүүлнэ /Энэ зүйлийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.



18 дугаар зүйл. Хэвлэлд мэдээлэх

Мэргэжлийн зөвлөл бүртгэсэн болон бүртгэлээс хассан мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудиторын тухай мэдээллийг төрийн хэвлэлд нийтлүүлнэ.



19 дүгээр зүйл. Аудиторын үүрэг


Аудитор дараах үүрэг хүлээнэ:

1/аудитын үйл ажиллагааг мэргэжлийн өндөр түвшинд, хууль тогтоомж, батлагдсан стандартын дагуу явуулах;

2/аудит хийж болохгүй нөхцөл байдал байгаа бол уг үйл ажиллагааг явуулахаас татгалзах эсхүл бусад аудитор, мэргэжилтэнг нэмж оруулах шаардлагатай байвал үйлчлүүлэгч буюу холбогдох аудитын байгууллагад нэн даруй мэдэгдэх;

З/бусад мэргэшсэн нягтлан бодогчийн нэр хүндийг гутаах үйлдэл хийхгүй байх;

4/аудит хийх явцад олж авсан аливаа мэдээллийг хувийн зорилгоор ашиглах, хуулинд зааснаас өөр тохиолдолд бусдад мэдээлэхээс татгалзах. Энэ нь аудиторын үүрэг гүйцэтгэхийг больсноос хойш нэгэн адил хүчинтэй байна;

5/үйлчлүүлэгч хүсвэл шалгалтын дүн, санхүүгийн тайлан баталгаажуулсан дүгнэлтийн хууль зүйн үндэслэлийг тайлбарлаж өгөх;

6/ /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болсонд тооцсон/.



20 дугаар зүйл.Аудиторын эрх
Аудитор дараах эрх эдэлнэ:

1/үйлчлүүлэгчдээс гэрээнд заасан ажлын хүрээнд холбогдолтой санхүүгийн баримт, эрхийн актыг шаардаж авах, мөнгө, үнэт цаас, биет болон биет бус хөрөнгийг тоолох, шалгалтын явцад гарсан аливаа асуудлаар тайлбар гаргуулах;

2/аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахтай шууд холбоотой бичиг баримтыг холбогдох арилжааны банк, бусад санхүүгийн болон аж ахуйн нэгж, байгууллагуудаас шаардан авч танилцах;

З/үйлчлүүлэгч нь шалгалтад шаардлагатай баримт, тайлбарыг бүрэн хэмжээгээр гаргаж өгөөгүй нөхцөлд аудит хийхээс татгалзах;

4/аудитор туслагчтай байж болно. Туслагч санхүүгийн баримт баталгаажуулахгүй. Аудитор болон туслагчийн харилцааг хууль тогтоомжийн дагуу хөдөлмөрийн гэрээгээр зохицуулна.



21 дүгээр зүйл.Аудиторын эрхийн хязгаар


1.Аудитор дараах аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахаас татгалзана:

1/өөрийн ажилладаг болон сүүлийн 2 жилийн дотор ажиллаж байсан аж ахуйн нэгж, байгууллага;

2/сүүлийн нэг жилийн дотор өөрөө эд хөрөнгийн талаар /компанийн нийт гаргасан хувьцаа, ногдол хувийн 5-аас дээш хувийг эзэмшдэг, эсхүл зээл, төлбөр болон хөрөнгө оруулалтын талаар харилцаатай/ холбоотой байсан буюу одоо мөн тийм холбоотой аж ахуйн нэгж, байгууллага;

З/өөрийн ойрын садан төрлийн хүн /эцэг,эх, нөхөр, эхнэр, хүүхэд, төрсөн ах, эгч, дүү нар/ удирдах албан тушаал  /эзэн, дарга, захирал, түүний орлогчид, ерөнхий нягтлан бодогч ба түүнтэй адилтгах албан тушаал/-д ажилладаг аж ахуйн нэгж, байгууллага.

2.Аудиторт дараах зүйлийг хориглоно:

1/аудитын нэг байгууллагад үндсэн орон тоонд ажилладаг аудитор өөр байгууллагад давхар ажил эрхлэх болон бусад аудитын байгууллагад гэрээгээр ажиллах;

2/аудитын нэг байгууллагад гэрээгээр ажилладаг аудитор өөр аудитын байгууллагад гэрээгээр ажиллах;

З/аудитын нэг байгууллагад ажиллаж байгаа аудитор үйлчлүүлэгчдийг татах зорилгоор хоорондоо өрсөлдөх аливаа үйлдэл хийх.



22 дугаар зүйл.Сахилгын шийтгэл

1.Хууль тогтоомж, ёс зүйн дүрэм зөрчсөн мэргэшсэн нягтлан бодогч, аудиторт сахилгын дараах шийтгэл ногдуулна:

1/сануулах;

2/аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрхийг хасах;

З/мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг хасах.

2.Эрх нь хасагдсан мэргэшсэн нягтлан бодогч буюу аудитор З жилийн дараа зохих журмын дагуу шинээр эрх авах тухай хүсэлт гаргаж болно.

З.Энэ зүйлийн нэг дэх хэсгийн 2, З-т заасан шийтгэл ногдуулсан тохиолдолд энэ тухай нийтэд мэдээлнэ.

4.Мэргэшсэн нягтлан бодогч сахилгын шийтгэл ногдуулсан шийдвэрийг эс зөвшөөрвөл гомдлоо шүүхэд гаргаж болно.

5.Сахилгын зөрчлийг илрүүлснээс хойш 6 сар, зөрчил гаргаснаас хойш нэг жилээс илүү хугацаа өнгөрсөн бол сахилгын шийтгэл ногдуулж болохгүй.

6.Сахилгын шийтгэл хүлээлгэсэн өдрөөс хойш нэг жилийн дотор дахин сахилгын шийтгэл хүлээлгээгүй бол сахилгын шийтгэлгүйд тооцно.



ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ

Аудитын байгууллага
2З дугаар зүйл.Аудитын байгууллага

Аудитын байгууллага нь энэ хуулийн 4 дүгээр зүйлд заасан үйл ажиллагаа явуулах хувьцаат компани, хоршооноос бусад хэлбэрээр зохион байгуулагдсан аж ахуйн нэгж байна.


24 дүгээр зүйл.Аудитын байгууллагын нэр

Аудитын байгууллагын оноосон нэрийн ард “Аудит” гэсэн үгийг бичсэн байна.

2.Аудитын байгууллагаас өөр хуулийн этгээд “аудит” гэсэн үг буюу түүнтэй ижил төсөөтэй, бусдыг төөрөгдүүлэхээр үгийг нэрэндээ хэрэглэхийг хориглоно /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмсэн/.



25 дугаар зүйл.Аудитын байгууллагад тавих шаардлага

Аудитын байгууллага дараах шаардлагыг хангасан байна:

1/аудитын үйл ажиллагаа эрхлэгчид нь зөвхөн аудитор байх;

2/байгууллагын удирдлага /дарга, захирал/ болон мэргэжлийн шийдвэр гаргах эрхтэй албан тушаалтан нь мэргэшсэн нягтлан бодогчийн эрхийг хугацаагүй авсан бөгөөд аудитор байх /Энэ заалтад 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар нэмэлт орсон/;

З/үндсэн орон тооны 2-оос доошгүй аудитортай байх;

4/үйл ажиллагаа явуулах ажлын байр, техник хэрэгслээр хангагдсан байх;

5/энэ хуулийн 4 дүгээр зүйлд зааснаас бусад болон бусдад хараат болж болох үйл ажиллагаа эрхлэхгүй байх;

6/аудитын үйлчилгээний дотоод стандарттай байх;

7/аудитын байгууллагыг үүсгэн байгуулагч нь гадаадын иргэн бол тухайн байгууллагын нийт ажиллагсдын 70-аас доошгүй хувь нь Монгол Улсын иргэн байх.



26 дугаар зүйл.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл

1.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл хүсэгч нь дараах баримт бичгийг бүрдүүлнэ:

1/ тусгай зөвшөөрөл олгохыг хүссэн өргөдөл;

2/  тусгай зөвшөөрөл хүсэгч нь хуулийн этгээд бол улсын бүртгэлийн гэрчилгээ;

3/ аудиторуудын товч анкет;

4/ аудиторын байгууллага үүсгэн байгуулах шийдвэр;

5/ аудитын байгууллагын дүрэм;

6/ аудтын үйлчилгээний дотоод стандарт.

2.аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хуульд заасны дагуу олгоно /Энэ хэсгийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.



27 дугаар зүйл. Аудитын байгууллагыг бүртгэх


Аудитын байгууллага энэ хуулийн 26 дугаар зүйлд заасан тусгай зөвшөөрлийг авсны дараа Нөхөрлөл, компанийн тухай хуулийн дагуу улсын бүртгэлд бүртгүүлнэ.



28 дугаар зүйл. Дүрмийн өөрчлөлтийг бүртгүүлэх

Аудитын байгууллага дүрэмдээ оруулсан өөрчлөлтийг тухай бүр Мэргэжлийн зөвлөлөөр хянуулж, улсын бүртгэлд бүртгүүлнэ.



29 дүгээр зүйл. Аудитын байгууллагын үйл ажиллагааг


хязгаарлах

Аудитын байгууллага дараахь аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахыг хориглоно:

1/аудитын байгууллага өөрөө хөрөнгө оруулсан;

2/өөртэй нь эд хөрөнгийн талаар холбоотой;

З/.нягтлан бодох бүртгэлийг нь хөтөлж, тайланг гаргасан /Энэ заалтыг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.



З0 дугаар зүйл. Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгох

1.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг дараах нөхцөлд  санхүүгийн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүний шийдвэрээр хүчингүй болгоно:

1/ нягтлан бодох бүртгэл, аудитын олон улсын стандартын дагуу ажлын баримт бүрдүүлээгүй;

2/ аудитын чанарын хяналт хийхэд албаны байр, ажлын баримт материал бусад шаардлагатай мэдээлэл үзүүлэхээс зайлсхийсэн;

3/ санхүүгийн тайланг хуурамчаар баталгаажуулсан нь тогтоогдсон;

4/ энэ хуульд заасан аудитын байгууллагад тавигдах шаардлагыг хангаж ажиллаагүй.

2.Аудитын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон бол энэ тухай түүнийг бүртгэсэн улсын бүртгэлийн байгууллагад мэдэгдэнэ /Энэ зүйлийг 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчлөн найруулсан/.



ДӨРӨВДҮГЭЭР БҮЛЭГ

Аудитын тухай хууль тогтоомж зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлага        

31 дугаар зүйл. Аудитор, аудитын байгууллагад   хүлээлгэх хариуцлага


1.Аудитын тухай хууль тогтоомж зөрчсөн аудитор, аудитын байгууллагад эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол шүүх зөрчлийн шинж байдлыг харгалзан гэм буруутай этгээдэд дор дурдсан шийтгэл ногдуулна:

1/ энэ хуулийн 21, З0 дугаар зүйлийг зөрчсөн бол аудиторыг З0000-40000 төгрөгөөр, аудитын байгууллагыг 150000-200000 төгрөгөөр торгох;

2/ санхүүгийн тайланг буруу баталгаажуулсан зэрэг аудитын үйл ажиллагааны зарчмыг зөрчиж хангалтгүй үйлчилгээ үзүүлсний улмаас захиалагч, үйлчлүүлэгч ба бусад этгээдэд эд хөрөнгийн хохирол учруулсан бол уг хохирлыг аудитын байгууллагаар нөхөн төлүүлж, аудиторыг 40000-50000 төгрөгөөр, байгууллагыг 200000-250000 төгрөгөөр торгох;

З/энэ хуулийн 17 дугаар зүйлийг зөрчсөн бол энэ үйл ажиллагаанаас олсон орлогыг хурааж, иргэнийг 20000-30000 төгрөгөөр, байгууллагыг 100000-150000 төгрөгөөр тус тус торгоно.

2.Энэ хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 4 дэх заалтыг зөрчсөн бол холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу хариуцлага хүлээнэ.



З2 дугаар зүйл. Захиалагч, үйлчлүүлэгчид хүлээлгэх хариуцлага

1.Энэ хууль бусад хууль тогтоомж зөрчсөн захиалагч, үйлчлүүлэгчид эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол шүүх зөрчлийн шинж байдлыг харгалзан гэм буруутай этгээдэд дор дурдсан хариуцлага хүлээлгэнэ:

1/энэ хуулийн 7 дугаар зүйлд заасны дагуу тайлангаа баталгаажуулахаас зайлсхийсэн бол албан тушаалтныг 20000-30000 төгрөгөөр, байгууллагыг 100000-200000 төгрөгөөр торгох;

2/санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахад санаатайгаар саад учруулсан бол албан тушаалтныг 30000-40000 төгрөгөөр, байгууллагыг 150000-250000 төгрөгөөр торгох.

2.Энэ зүйлийн 1, 2-т заасан үйлдэл нь аудитын байгууллагад эд хөрөнгийн хохирол учруулсан бол уг хохирлыг гэм буруутай албан тушаалтан буюу байгууллагаар нөхөн төлүүлнэ.



33 дүгээр зүйл. Хууль тогтоомж зөрчигч бусад этгээдэд хүлээлгэх хариуцлага

1.Үйлчлүүлэгчтэй ажил төрлийн холбоотой албан тушаалтан ба байгууллага нь санхүүгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахад шаардлагатай баримт, бусад материалыг танилцуулах, тайлбар гаргаж өгөхөөс татгалзаж аудитын үйл ажиллагаанд саад учруулсан бол шүүх албан тушаалтныг 20000-30000 төгрөгөөр, байгууллагыг 100000-200000 төгрөгөөр торгоно.

2.Аудитын үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй этгээд энэ төрлийн үйл ажиллагаа явуулсан бол шүүх олсон орлогыг хурааж, гэм буруутай иргэнийг 40000-50000, байгууллагыг 200000-250000 төгрөгөөр торгоно.

З.Аудитын үйл ажиллагаа явуулах лиценз, зөвшөөрөлгүйгээр энэ зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан зөрчлийг давтан үйлдсэн хуулийн этгээдийг татан буулгах асуудлыг шүүх холбогдох хууль тогтоомжийн дагуу шийдвэрлэнэ.

4.Шүүх энэ хуулийн З6 дугаар зүйлийг зөрчсөн гэм буруутай иргэнийг 25000-50000 төгрөгөөр, байгууллагыг 200000-250000 төгрөгөөр торгоно /Энэ бүлэг    зүйлийн дугаар 2006 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн хуулиар өөрчилсөн/

34 дүгээр зүйл.Хууль хүчин төгөлдөр болох

Энэ хуулийг 1997 оны 9 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө.


МОНГОЛ УЛСЫН

ИХ ХУРЛЫН ДАРГА                                                          Р.ГОНЧИГДОРЖ

Аудитын олон улсын стандарт 500 аудитын нотлох зүйл

ТАНИЛЦУУЛГА
1.    Энэхүү Аудитын Олон улсын стандартын зорилго нь санхүүгийн тайлангийн аудитын явцад олж авах аудитын нотлох зүйлийн тоо хэмжээ болон чанар, гүйцэтгэх аудитын горим, олж авсан аудитын нотлох зүйлийг тухайн аудитор хэрхэн ашиглах талаар стандарт тогтоож, удирдамжаар хангахад оршино.
2.    Аудитор нь бодит байдалд нийцсэн үндэслэлтэй дүгнэлт гаргахын  тулд аудитын дүгнэлтийн суурь болохуйц хангалттай хэмжээний, зохистой аудитын нотлох зүйл олж авсан байх ёстой.
АУДИТЫН НОТЛОХ ЗҮЙЛИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
3.    “Аудитын нотлох зүйл” гэдэг нь аудитор аудитын санал дүгнэлтийн үндэслэл болгон ашигласан бүх төрлийн мэдээлэл бөгөөд мөн санхүүгийн тайланд тусгагдсан нягтлан бодох бүртгэлийн бичилтүүд болон түүнтэй адилтгах бусад төрлийн мэдээллүүд байж болно. Аудиторууд олж авсан бүх мэдээлэлдээ найдвар тавьж болохгүй. Аудитын нотлох зүйл нь аудитын үйл ажиллагааны туршид гүйцэтгэсэн аудитын горимоор олж авсан нотлох зүйлээс бүрдэх бөгөөд байнгын болон хүлээн зөвшөөрсөн үйлчлүүлэгчид зориулсан пүүсийн чанарын хяналтын горим болон өмнөх аудитын үйл ажиллагаа гэх мэт бусад эх сурвалжаас олж авсан аудитын нотлох зүйлүүдтэй холбоотой байдаг.

4.    Нягтлан бодох бүртгэлийн бичилт нь ерөнхийдөө электрон сангийн бичилт, чек, падаан, гэрээ хэлцлүүд, төв болон салбарын тайлан, журналын бичилт, зардлын тооцоо болон хуваарилалтыг дэмжих дэлгэрэнгүй тооцоолол зэрэг албан ёсоор журналын бичилтэд тусгагдахгүй санхүүгийн тайлан дахь бусад зохицуулалтууд гэх мэт дэмжих туслах бичилтүүд болон үндсэн бичилтүүдээс бүрдэнэ. Нягтлан бодох бүртгэлийн бичилтүүдэд ажил гүйлгээг ихэвчлэн электрон хэлбэрээр үүсгэж, бичиж боловсруулан тайлагнаж байна. Иймд нягтлан бодох бүртгэлийн бичилт нь санхүүгийн тайлагналын мөн чанар зорилго болон үйл явцын талаархи бүх үзэл бодлыг дэмжиж байгаа бөгөөд нээлттэй мэдээлэл бүхий нэгдмэл системийн хэсэг мөн эсэхийг тодорхойлно.  

5.    Удирдлага нь нягтлан бодох бүртгэлийн бичилтүүд болон тэдгээрийн мөн чанарт үндэслэн санхүүгийн тайлангуудыг бэлтгэх үйл ажиллагаанд хариуцлагатай хандах ёстой. Аудитор зарим аудитын нотлох зүйлийг бүртгэлийн бичилтийг шалгах замаар олж авдаг. Жишээлбэл тойм болон дэлгэрэнгүй шинжилгээ, санхүүгийн тайлагналын үйл явцыг дахин гүйцэтгэх,  зарим мэдээллийн хэрэглээ болон төрлийг холбож зохицуулах гэх мэт.         Дахин гүйцэтгэх гэдэг нь аудитор санхүүгийн тайлангуудыг зөвшөөрөхдөө болон нягтлан бодох бүртгэлийн бичилтүүдийг хийхдээ зохих дарааллын дагуу хийсэн эсэхийг хянах аудитын горим юм. Хэдийгээр нягтлан бодох бүртгэлийн бичилт нь дангаараа аудитын хангалттай нотлох зүйл болж чадахгүй боловч аудиторын олж авсан бусад аудитын нотлох зүйлтэй нийлэн аудитын дүгнэлтийн үндэс болдог.

6.    Аудитор нь уулзалт ярилцлага, гуравдагч этгээдийн баталгаа, шинжилгээний тайлан, гол өрсөлдөгчийн талаархи адилтгах мэдээлэл, дотоод журам зэрэг бусад мэдээллийг аудитын нотлох зүйл болгон ашиглахаас гадна, ажиглалт хийх, асуулга явуулах, үзлэг шалгалт хийх зэрэг аудитын горимуудаар аудитад холбогдох мэдээллийг олж аван бусад мэдээллийг баяжуулах, эсвэл одоо байгаа дүгнэлтийн хүрээг үндэслэлтэйгээр нэмэгдүүлэх боломжтой болно.

ХАНГАЛТТАЙ ХЭМЖЭЭНИЙ ЗОХИСТОЙ АУДИТЫН НОТЛОХ ЗҮЙЛ
7.    Хангалттай гэдэг нь аудитын нотлох зүйлийн тоо хэмжээний хэмжигдэхүүн юм. Харин зохистой гэдэг нь аудитын нотлох зүйлийн чанарын хэмжигдэхүүн бөгөөд энэ нь холбогдох батламж мэдэгдэл болон илчлэл, мөн ажил гүйлгээний төрөл, балансын дансууд дахь алдааг илрүүлэх, эсвэл тэдгээр нь холбогдолтой бөгөөд найдвартай, үнэн зөв гэдгийг дэмжиж байдаг. Хэрэгцээтэй аудитын нотлох зүйлийн тоо хэмжээнд нь алдааны эрсдэл /их хэмжээний эрсдэл нь байж болох, илүү их аудитын нотлох зүйлийг шаардана/ болон аудитын нотлох зүйлийн чанар /өндөр чанар нь бага хэмжээгээр шаардана/ нөлөөлдөг. Ийм учраас аудитын нотлох зүйлийн  хангалттай болон зохистой байдал гэдэг нь харилцан уялдаатай байдаг. Хэдий тийм боловч их хэмжээний аудитын нотлох зүйл олж авснаар түүний чанаргүй байдлыг нөхөж чадахгүй.

8.    Иж бүрэн аудитын горимыг гүйцэтгэн тодорхой батламж мэдэгдлүүдэд хамааралтай аудитын нотлох зүйлийг хангаж болох боловч энэ нь бүх нотлох зүйл гэсэн үг биш юм. Жишээлбэл тайлангийн үеийн эцсээс хойшхи авлагын цуглуулалт, баримтуудын уялдаа болон бичилтүүдийг шалгах нь оршин байх болон үнэлгээ гэсэн батламж мэдэгдлийн аль алиных нь талаарх аудитын нотлох зүйлийг хангах боловч тайлангийн үеийн эцэс дэх тасалбар болголтын зохистой байдлыг бүрэн хангахгүй. Өөрөөр хэлбэл аудитор нь аудитын нотлох зүйлийг ихэвчлэн өөр өөр эх сурвалжаас олж авах, эсвэл өөр өөр шинж чанартай ижил батламж мэдэгдлээс олж авдаг. Жишээлбэл аудитор сэжигтэй дансуудын үнэлгээ болон зөвшөөрөлтэй холбогдох аудитын нотлох зүйл олж авахдаа дансны авлагын насжилт болон дараагийн удаагийн авлагын цуглуулалтын шинжилгээг хийж болно. Цаашид тодорхой батламж мэдэгдэлтэй холбоотой аудитын нотлох зүйл олж авахдаа жишээлбэл бараа материалын физикийн шинж чанарыг бусад батламж мэдэгдэл /тухайлбал бараа материалын үнэлгээ/-тэй холбоотойгоор олж авсан аудитын нотлох зүйлээр орлуулах боломжгүй юм.

9.    Аудитын нотлох зүйлийн найдвартай байдал нь олж авсан эх сурвалж болон түүний шинж чанар болон хараат бус шинж чанараас хамаарна. Гаднах эх сурвалжаас чухал ач холбогдолтойг санал болгох, нэгтгэх гэх мэтээр олж чадах аудитын нотлох зүйл нь найдвартай байдлыг илэрхийлж болно. Гадаад эх үүсвэрээс олж авсан аудитын нотлох зүйлийн мөн чанар, олж авсан мэдээллийн найдвартай байдалд нөлөөлж болох нөхцөл байдал байгаа эсэхийг тодорхойлох шаардлагатай. Жишээлбэл хэрэв боловсролтой бус эх үүсвэр бол хараат бус гадаад эх үүсвэрээс олж авсан аудитын нотлох зүйл нь найдвартай биш байна. Иймээс аудитын нотлох зүйлийн найдвартай байдлын талаархи гадна оршин байгаа дараах нөхцлүүдийг мэдэж байх хэрэгтэй юм.
•    Аж ахуйн нэгжийн гаднах хараат бус эх үүсвэрээс олж авсан аудитын нотлох зүйл нь илүү найдвартай байдаг.
•    Аж ахуйн нэгжийн албадан шалгасан шалгалт нь үр дүнтэй байх үед дотоод эх үүсвэрээс авсан нотлох зүйл нь найдвартай байдаг.
•    Аудиторын өөрийнх нь шууд олсон нотлох зүйл нь (жишээлбэл хяналтын тухай, мэдүүлгийн тухай ажиглалт) дүгнэлт эсвэл шууд бусаар олж авсан аудитын нотлох зүйлээс (хяналтын тухай, мэдүүлгийн талаарх асуулга) илүү найдвартай байдаг.
•    Электрон хэлбэрээр болон цаас, эсвэл бусад арга хэрэгсэл дээр баримттай байгаа аудитын нотлох зүйл нь илүү найдвартай байдаг. (Жишээлбэл уулзалт, ярилцлагын бичлэгийг бичиж авах нь аман мэдүүлгээс илүү найдвартай)
•    Жинхэнэ баримтаас олсон аудитын нотлох зүйл нь түүний фото хуулбар эсвэл үл ялгагдах хуулбараас олсон аудитын нотлох зүйлээс илүү найдвартай байдаг.

10.    Аудитор нь цөөн тохиолдолд баримт бичгийг гэрчлэхдээ бэлтгэгдсэн аудитор байхгүй үед гадны шинжээчид найдан түүний гэрчлэлийг ашиглаж болно. Хэдийгээр аудитор нь аудитын нотлох зүйлд ашиглагдсан мэдээллийн найдвартай байдлыг авч үзэх боловч фото хуулбар, үл ялгагдах хуулбар, кино зураг болон бусад электрон баримт бичгүүдийг хянан үзсний үндсэн дээр ашиглаж болно.

11.    Аж ахуйн нэгжийн гаргасан мэдээллийг ашиглан аудитор аудитын горимуудыг гүйцэтгэхдээ тухайн мэдээллийн хүчин төгөлдөр байдал болон үнэн зөв байдлын талаархи аудитын нотлох зүйл олж авах ёстой. Журмын дагуу аудитор нь хангалттай хэмжээний, хүчин төгөлдөр болон үнэн зөв байх шаардлагад үндэслэсэн аудитын горимууд дахь мэдээллээс найдвартай аудитын нотлох зүйл олж авна. Жишээлбэл борлуулалтын дэвтэрийн бичилт дэх хэрэглэгдэж байгаа стандарт үнээрх аудитын үйл ажиллагааны орлого, аудиторын авч үзэх борлуулалтын дэвтэр дэх мэдээллийн үнэн зөв болон хүчин төгөлдөр байдал мөн үнийн мэдээллийн үнэн зөв байдлыг аудитор авч үзнэ. Өөрийн аудитын горимын салшгүй хэсэг болох аудитын нотлох зүйл олж авах үеийн мэдээлэлд нэмэлт биет аудитын горимыг хамтатган гүйцэтгэснээр аж ахуйн нэгжийн мэдээллийн системээр бэлтгэгдсэн мэдээллүүдийн үнэн зөв болон хүчин төгөлдөр байдлын талаарх аудитын нотлох зүйл олж авч болох эсэхийг тодорхойлно. Зарим тохиолдолд мэдээллийг дэмжих болон бэлтгэсний дараах хяналтын тестээр мэдээллийн үнэн зөв болон хүчин төгөлдөр байдлын талаархи аудитын нотлох зүйл олж авсан эсэхийг аудитор авч үзнэ. Үүнээс гадна аудитор нь зарим тохиолдолд нэмэлт аудитын горимууд шаардлагатай байгаа эсэхийг шийдвэрлэнэ. Жишээлбэл мэдээллийг дахин тооцоолоход “аудитын арга барилд туслах компьютер” ашиглахыг эдгээр нэмэлт аудитын горимд багтаах эсэх

12.    Аудитор бие даасан аудитын нотлох зүйлээс гадна ялгаатай шинж чанар болон ялгаатай эх үүсвэрээс олж авсан аудитын нотлох зүйлээс их баталгааг олж авч болно. Үүнээс гадна ялгаатай шинж чанар болон ялгаатай эх үүсвэрүүдээс олж авсан аудитын нотлох зүйл нь бие даасан аудитын нотлох зүйлээс найдваргүй байж болно. Жишээлбэл байгууллагын хараат бус эх үүсвэрээс авсан мэдээлэл нь удирдлагын гаргаж өгсөн мэдээллийг батлах тохиолдол байж болно. Эсрэгээр нэг эх үүсвэрээр олж авсан аудитын нотлох зүйл нь өөр нэг эх үүсвэрээс олж авсан нотлох зүйлтэй нийцэхгүй байж болно. Энэ үед аудитор нь аудитын нэмэлт горим гүйцэтгэн нийцэхгүй байгаа мэдээллийг ялгах шаардлагатай.

13.    Аудитор нь аудитын нотлох зүйлд шаардлагатай мэдээллийг олж авахад гаргасан өртөг болон түүний хэрэгцээтэй байдлын хоорондох хамаарлыг анхаарч үздэг. Энэ нь их зардал, ажиллагаа шаардаж олж авсан мэдээлэл нь үндэслэл багатай байвал тухайн аудитын горимыг сонгохоос татгалзах хэрэгтэй. Аудитын дүгнэлтийн хэлбэрийг тодорхойлохдоо аудитор нь байгаа бүх мэдээллээ шинжлэх шаардлагагүй. Учир нь түүвэрлэлт болон сорил, бусад арга техник, ур чадвараа ашиглан дүгнэлтэнд хүрэх бүрэн боломжтой. Мөн аудитор нь нилээд үнэмшилтэй, шийдвэрлэх аудитын нотлох зүйлд итгэх хэрэгтэй. Аудитын нотлох зүйл нь үнэмшил багатай бөгөөд хангалтгүй бол аудитор нь нэмэлт баталгаа олж авах хэрэгтэй. Аудитор нь аудитын дүгнэлтийг дэмжих хангалттай хэмжээний, зохистой аудитын нотлох зүйлийн тоо хэмжээ болон чанарыг үнэлэхдээ мэргэжлийн үл итгэх үзэл болон мэргэжлийн шийдлийг ашиглана.

АУДИТЫН НОТЛОХ ЗҮЙЛ ОЛЖ АВАХАД БАТЛАМЖ МЭДЭГДЛИЙГ АШИГЛАХ НЬ
14.    Удирдлага нь аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа болон шинж чанарыг тусгасан санхүүгийн тайлангуудыг үнэн зөвөөр илэрхийлэх үүрэгтэй

15.    Холбогдох илчлэл болон санхүүгийн тайлангуудын олон төрлийн элементийн илчлэл болон танилцуулга, хэмжилт, хүлээн зөвшөөрөлтийн талаархи ил болон далд утгатай удирдлагын батламж мэдэгдэл нь санхүүгийн тайлагналын тогтолцооны дагуу санхүүгийн тайлангуудыг үнэн зөв болон шударгаар /холбогдох бүх материалыг шударгаар илэрхийлсэн/ харуулсан гэдгийг илэрхийлнэ.

16.    Аудитор нь балансын дансууд, ажил гүйлгээний төрөл дэх материаллаг алдааны эрсдлийн үнэлгээний суурь тогтоох болон нэмэлт аудитын горимуудыг төлөвлөх болон гүйцэтгэх замаар хангалттай хэмжээний илчлэл болон танилцуулга бэлтгэхдээ батламж мэдэгдлүүдийг ашиглана. Аудитор нь батламж мэдэгдлүүдийг ашиглан эрсдлийн үнэлгээнд суурилсан аудитын горим болон илэрсэн алдааны боломжит өөр өөр төрлүүдийг тооцож үзснээр тохиолдож болох эрсдлийг үнэлдэг. Бусад АОУС-тууд онцгой нөхцөл байдалд аудитор нь батламж мэдэлдлүүдийн түвшинд олж авсан аудитын нотлох зүйлийг хэрэглэхийг зөвшөөрдөг.

17.    Аудиторт ашиглагдах батламж мэдэгдлүүдийг дараах байдлаар ангилан үзнэ.

(a)    Тайлант хугацааны аудитад хамаарах ажил гүйлгээ болон үйл явдлын талаархи батламж мэдэгдлүүд
I.    Тохиолдсон байх: байгууллагад хамаатай ажил гүйлгээ болон үйл явдал нь  тохиолдсон бөгөөд бүртгэгдсэн байх
II.    Иж бүрэн байх: бүх ажил гүйлгээ болон үйл явдлыг бүртгэсэн.
III.    Үнэн зөв байх: Ажил гүйлгээ болон үйл явдлуудыг дүн болон бусад мэдээлэлтэй холбогдуулан зохистой бүртгэсэн
IV.    Тасалбар болголт: ажил гүйлгээ болон үйл явдлууд нь нягтлан бодох бүртгэлийн зөв тайлант хугацаанд бүртгэгдсэн.
V.    Ангилал: ажил гүйлгээ болон үйл явдлууд нь зөв дансанд бүртгэгдсэн.

(b)    Тайлант хугацааны эцэс дэх балансын дансуудын талаархи батламж мэдэгдэл
I.    Оршин байх: хөрөнгө, өр төлбөр, өмчийн эздийн сонирхол оршин байгаа
II.    Эрх ба үүрэг: байгууллага нь хөрөнгийг эзэмших болон хянах эрхтэй бөгөөд байгууллагын өр төлбөрүүдийг төлөх үүрэг хариуцлагатай
III.    Иж бүрэн байх: бүх хөрөнгө, өр төлбөр, өмчийн эздийн сонирхолыг бүрэн бүртгэсэн
IV.    Үнэлгээ ба хуваарилалт – хөрөнгө өр төлбөр өмчийн эздийн сонирхолыг зохистой дүнгээр санхүүгийн тайлангуудад тусгасан бөгөөд ямар нэгэн үнэлгээ болон хуваарилалтын дүнд бий болсон зохицуулалтыг зохистой бүртгэсэн

(c)    Илчлэл болон танилцуулгын талаархи батламж мэдэгдэл
I.    Тохиолдсон байх болон эрх ба үүрэг: байгууллагад хамаатай ажил гүйлгээ, үйл явдал, болон бусад тохиолдсон асуудлуудыг илчилсэн.
II.    Иж бүрэн байх: бүх илчлэлүүдийг санхүүгийн тайлангуудад бүрэн багтаасан.
III.    Ангилал болон ойлгомжтой байх: санхүүгийн мэдээлэл нь тодорхой бөгөөд зохистой бэлтгэгдсэн, мөн илчлэлүүдийг тодорхой илэрхийлсэн
IV.    Үнэн зөв байх болон үнэлгээ: санхүүгийн болон бусад мэдээллүүд нь зохистой дүнгээр үнэн зөв, шударга илчлэгдсэн.

18.     Аудитор батламж мэдэгдлүүдийг дээр тодорхойлогдсноор хэрэглэж болно эсвэл тэднийг өөр тохиолдолд бүх ойлголтыг хамтатган тодорхойлсноор илэрхийлж болно. Жишээлбэл: аудитор нь балансын дансуудын талаарх батламж мэдэгдэлтэй ажил гүйлгээ болон үйл явдлын талаарх батламж мэдэгдлийг хослуулахаар сонгож болно. Өөр жишээ, нягтлан бодох бүртгэлийн зөв тайлангийн хугацаанд ажил гүйлгээг бүртгэсний зохистой байдлыг илэрхийлсэн тохиолдсон байх болон иж бүрэн байх батламж мэдэгдлийг ажил гүйлгээ болон үйл явдлын тасалбар болголттой хамаатай батламж мэдэгдлээс салган авч үзэх боломжгүй юм.

АУДИТЫН НОТЛОХ ЗҮЙЛ ОЛЖ АВАХ АУДИТЫН ГОРИМУУД
19.     Аудитор нь аудитын дүгнэлтийн үндэслэл болохуйц аудитын нотлох зүйлийг аудитын горимуудаар олж авна.

(a)    Санхүүгийн тайлан болон батламж мэдэгдлийн түвшин дэх материаллаг хэмжээний алдааны эрсдлийг үнэлэхдээ байгууллагын болон түүний дотоод хяналтыг багтаасан хүрээлэн буй орчины талаарх ойлголтыг олж авна. (энэ тухай АОУС-д заасан “эрсдлийн үнэлгээний горим”-оор энэ зорилгыг хангах аудитын горимыг толилуулсан.)

(b)    Батламж мэдэгдлийн түвшинд материаллаг хэмжээний алдааг засварлах болон устгах, эсвэл үр ашигтай хяналтын сорил явуулснаар түүнээс сэргийлэх боломжийн талаарх ойлголтыг аудитор хэрэгцээтэй үедээ эсвэл шийдвэр гаргах үедээ олж авсан байх нь чухал. (энэ тухай АОУС-д заасан “хяналтын сорил”-оор энэ зорилгыг хангах аудитын горимыг толилуулсан.)

(c)    Батламж мэдэгдлийн түвшин дэх материаллаг хэмжээний алдааг илрүүлэх (энэ тухай АОУС-д заасан “бие даасан сорил”-оор энэ зорилгыг хангах аудитын горимыг толилуулсан бөгөөд балансын дансууд болон ажил гүйлгээний төрөл дэх нарийвчилсан сорил, илчлэл болон бие даасан шинжилгээний горимуудыг багтаана.)

20.    Аудитор нь батламж мэдэгдлийн түвшинд болон санхүүгийн тайлангууд дахь эрсдлийн үнэлгээнд хангалттай үндэслэл гаргах эрсдлийн үнэлгээний горимыг байнга гүйцэтгэж байх ёстой. Эрсдлийн үнэлгээний горимоор аудитын дүгнэлтийн үндэслэл болохуйц хангалттай хэмжээний, зохистой аудитын нотолгоог гаргаагүй хэдий боловч хэрэгцээтэй үедээ бие даасан горим болон хяналтын тестийн төрөл дэх аудитын нэмэлт горимуудыг нэмэлт байдлаар хийнэ.

21.    Хяналтын тест нь хоёр нөхцөлд чухал ач холбогдолтой байдаг. Аудиторын эрсдлийн үнэлгээ нь хяналтын үр ашигтай үйл ажиллагааны магадлалыг багтаах бөгөөд эрсдлийн үнэлгээг дэмжих тэдгээр хяналтын сорилыг хийхийг аудитороос шаардаж байдаг. Нэмж хэлэхэд, бие даасан аудитын нэг горимоор хангалттай хэмжээний, зохистой аудитын нотлох зүйлийг хангаж чадахгүй үед аудитор нь үр ашигтай үйл ажиллагаа болон тэдгээрийн талаар аудитын нотлох зүйл олж авах хяналтын сорилыг гүйцэтгэх шаардлагатай.

22.    Аудитор нь хяналтын тестын үр дүнг багтаасан материаллаг хэмжээний эрсдлийн үнэлгээнд хариу болгосон биет горимыг төлөвлөн гүйцэтгэнэ. Mатериаллаг хэмжээний нийт эрсдлийг хангалттай хэмжээгээр нарийн тодорхойлж чадаагүй байж болох хэдий ч эрсдлийн үнэлгээ нь аудиторын шийдэл байна. Энэ нь системийн өөрчлөлтийн нөлөө болон хүний алдааны магадлал, үл тоох удирдлагын эрсдлийг багтаасан дотоод хяналтад уламжлалт хязгаарлалт болно. Иймээс хангалттай хэмжээний зохистой аудитын нотлох зүйл олж авахдаа илчлэлүүд болон балансын дансууд, ажил гүйлгээний төрөлд бие даасан горимуудыг байнга хэрэглэх шаардлагатай.

23.    Аудитор нь доорх 26-38 дугаар зүйлд тодорхойлсон аудитын горимуудыг дангаар нь эсвэл хэсэг бүлгээр нь ашиглана. Аудитор нь эдгээр аудитын горим болон тэдгээрийн хослолыг эрсдлийн үнэлгээний горим, хяналтын сорил болон биет горим байдлаар ашиглаж болох юм. Зайлшгүй нөхцөлд аудитор нь өмнөх аудитын үйл ажиллагаанаас дараагийн аудитын үйл ажиллагаанд шаардагдах нотлох зүйл олж авч болно. Энэ тохиолдолд түүний үргэлжилсэн холбоо хамаарлыг батлах аудитын горимыг гүйцэтгэнэ.

24.     Аудитын горимуудын шинж чанар болон хугацаа нь нягтлан бодох бүртгэлийн зарим өгөгдөл болон тайлант үеийн хамрах хугацаанд эсвэл тодорхой цэг дээрх электрон хэлбэрээр бэлэн байгаа бусад баримтууд нь хуурмаг байж болох эсэхийг авч үзнэ. Худалдан авалтын захиалга, ачааны нэхэмжлэх, падаан болон чекүүд гэх мэт баримтуудын эс үүсвэрийг электрон мэдээллээр орлуулж болох эсэхийг шалгана. Жишээлбэл байгууллага нь электрон худалдаа явуулдаг эсвэл дүрс боловсруулах системтэй гэе. Электрон худалдаанд тухайн байгууллага болон тэдний худалдан авагч, захиалагч, нийлүүлэгчид нь интернет юмуу нэгдсэн сүлжээ ашиглан компьютерт холбогдон электрон бизнесийг явуулж байдаг. Худалдан авагч, нийлүүлэгч, нэхэмжлэгч, мөнгө хүлээн авагч болон мөнгөн төлбөр гүйцэтгэгч нэгжүүдийн хоорондох электрон мэдээллийн солилцоог бүхэлд нь байнга сайжруулж байх ёстой. Дүрс боловсруулах системийн үед баримтууд нь хувиргасны дараа хадгалах боломжгүй баримтан эх үүсвэр болон лавлагаа буюу хялбаршуулан хадгалсан электрон дүрсүүдэд хувирч шалгагдсан байж болно. Иймээс электрон мэдээлэл нь тодорхой цэгт, цаг хугацаандаа байгаа эсэхийг зайлшгүй шалгана. Гэтэл хэрэв нөөц мэдээллийн сан байхгүй буюу мэдээллийн сангууд нь өөрчлөгдсөн бол цаг хугацааны үеийг тусад нь тодорхойлсны дараа тэдгээр мэдээллийг сэргээж болохгүй байж болно. Аудитор нь аудитын горимуудыг гүйцэтгэх үед бэлэн байгаа мэдээлэл болон аудиторын шалгасан мэдээллийн зарим хэсгийг хадгалахыг санал болгож, тухайн байгууллагын өгөгдөл хадгалах бодлогыг шалгаж болно.

25.    Мэдээлэл нь электрон хэлбэрт байгаа нөхцөлд аудитор нь аудитын горимуудыг доор тодорхойлсон СААТ -ийг ашиглан хийж болно.

БАРИМТЫН БОЛОН БҮРТГЭЛИЙН ШАЛГАЛТ
26.    Шалгалт нь бүртгэлийн болон баримтын шалгалт, гадаад болон дотоод эх үүсвэрийн мэдээлэл, цаасан хэлбэртэй, электрон хэлбэртэй болон бусад мэдээллийн шалгалтаас бүрдэнэ. Үйлдвэр дээрх хяналтын үр ашигтай байдал, дотоод баримт бичиг болон бүртгэлийн төлөв, эх үүсвэр болон түүний шинж чанараас хамааран найдвартай байдлын түвшин өөрчлөгдсөн тухай аудитын нотлох зүйлийг бүртгэлийн болон баримтын шалгалт хангаж болно. Жишээ нь баримтын болон бүртгэлийн зөвшөөрлийн баталгааны шалгалтанд хяналтын тестийг ашиглаж болно.

27.    Зарим баримтууд нь хөрөнгө оршин байгаа тухай аудитын нотлох зүйлийг шууд төлөөлж байдаг. Жишээлбэл бонд болон хувьцаа зэрэг санхүүгийн хэрэглүүр гэх мэт. Иймэрхүү баримтуудын шалгалт нь хөрөнгө эзэмших эрх болон үнэ цэнийн талаар аудитын нотлох зүйлийг хангахад чухал биш байж болох юм. Нэмж хэлэхэд дагаж мөрдөх гэрээ, хэлцлийг шалгах нь орлого хүлээн зөвшөөрөх гэх мэт байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогын хэрэглээтэй хамаатай аудитын нотлох зүйлийг хангаж болох юм.

БИЕТ ХӨРӨНГИЙН ШАЛГАЛТ
28.    Биет хөрөнгийн шалгалт нь хөрөнгийн биет шалгалтаас бүрдэнэ. Биет хөрөнгийн шалгалт нь тэдгээрийн оршин байгаа талаархи найдвартай аудитын нотлох зүйлийг хангах боловч хөрөнгийн үнэлгээ болон байгууллагын эрх ба үүргийн талаархи нотлох зүйл болж чадахгүй. БМҮБЗ-ийн биет шалгалт нь бараа материалын тооллогын явцыг ажиглах, түүнд оролцох явдал байна. 

АЖИГЛАЛТ
29.    Ажиглалт нь бусдын гүйцэтгэж байгаа үйл ажиллагаа болон горимыг харах явдал юм. Жишээ нь байгууллагын ажилтнууд бараа материалын тооллого хийж байгааг ажиглах болон идэвхитэй хяналтын гүйцэтгэлийг ажиглах зэрэг байж болно. Ажиглалт нь үйл ажиллагаа болон горимуудын талаарх аудитын нотлох зүйлийг хангах боловч гүйцэтгэсэн үйл ажиллагаа болон горимыг хэрхэн хийсэн эсэх, ажигласан хүний үйл ажиллагааны хандлага болон албан тушаал, ажиглалт хийсэн цаг хугацааны онцлог зэргээр хязгаарлагдана. АОУС-501 буюу “Аудитын нотлох зүйл-онцлог зүйлсийн хувьд анхаарах нэмэлт асуудлууд” нь бараа материалын тооллогын ажиглалтын талаар удирдамжаар хангана.

АСУУЛГА
30.    Асуулга нь байгууллагын гаднах буюу эсвэл байгууллагад ажилладаг санхүүгийн болон санхүүгийн бус мэдлэг бүхий хүмүүсээс мэдээлэл эрж хайх үйлдэл юм. Асуулга нь аудитын үйл ажиллагааг бүхэлд нь хамрах бөгөөд бусад аудитын горимуудыг нэмэлт байдлаар гүйцэтгэхдээ байнга хэрэглэж байх аудитын горим юм. Асуулга нь албан ёсны бичгэн асуулгаас албан ёсны бус аман асуулга хүртэл байж болно. Асуулгын хариултуудыг үнэлэх нь асуулгын үйл ажиллагааны салшгүй нэг хэсэг юм.

31.    Асуулгуудын хариулт болох мэдээллүүд нь үндэслэлтэй, баримтаар нотлогдсон тохиолдолд аудитор нь аудитын нотлох зүйл болгон авна. Асуулгын хариултаар олж авсан мэдээлэл нь аудиторын олж авсан бусад мэдээллээс олон талаар зөрүүтэй байж болно. /Жишээ нь удирдлагын нэмэлт хяналтын боломжийн талаарх мэдээлэл/ Зарим тохиолдолд асуулгын хариулт нь аудитор нэмэлт аудитын горимуудыг гүйцэтгэх эсвэл түүнийг сайжруулах үндэслэлийг бүрдүүлж өгдөг.

32.    Аудитор хангалттай хэмжээний, зохистой аудитын нотлох зүйл олж авах хүртэл асуулга явуулах нэмэлт аудитын горимыг гүйцэтгэнэ. Батламж мэдэгдлийн түвшинд материаллаг хэмжээний алдааг илрүүлэх хангалттай хэмжээний аудитын нотлох зүйлийг асуулга нь дангаараа хангаж чадахгүй. Үүнээс гадна асуулга нь дангаараа хяналтын үр ашигтай байдлыг хангаж чадахгүй.

33.    Удирдлагын шийдвэрийн талаарх олон удаагийн ач холбогдол бүхий нарийвчилсан асуулгаар олж авсан нотлох зүйл нь баримтаар нотлогдсон хэдий боловч удирдлагын шийдвэрийг дэмжих хүртэл хязгаарлагдаж болно. Энэ тохиолдолд үйлдлийн өвөрмөц шинжийг мөрдөх удирдлагын ур чадвар болон үйлдлийн шинжийг нарийвчлан сонгох удирдлагын товлосон шалтгаан, хөрөнгө эсвэл өр төлбөртэй холбоотой тэдгээр төлөвлөсөн зорилтыг хэрэгжүүлсэн талаархи удирдлагын өнгөрсөн үеийн түүхийг судлан үзэж удирдлагын шийдвэрийн талаар холбогдох мэдээллээр хангаж болох эсэхийг тогтооно.

34.    Зарим асуудалтай холбогдуулан аудитор нь аман асуулгын хариултыг баталгаажуулах зорилгоор удирдлагаас тайлбар мэдүүлгийг бичгээр гаргуулан авдаг. Жишээлбэл аудиторын олж авсан зарим нэг аудитын нотлох зүйл нь чанар муутай эсвэл оршин байгаа гэдэгт найдах хангалттай хэмжээний зохистой аудитын нотлох зүйлийг авч чадаагүй үед аудитор нь удирдлагын тайлбар мэдүүлгийг бичгээр гаргуулан авна. АОУС-580 буюу “Удирдлагын тайлбар мэдүүлэг” нь тайлбар мэдүүлгийг бичгээр илэрхийлэх талаар удирдамжаар хангана.

ТУЛГАН БАТАЛГААЖУУЛАЛТ
35.    Тулган баталгаажуулалт нь асуулгын тусгайлсан нэг төрөл бөгөөд мэдээллийн талаар тайлбар мэдүүлэг гаргуулах, эсвэл гуравдагч этгээдээс оршин байгаа нөхцөл байдлын талаар шууд нотлох зүйл олж авах үйл ажиллагаа юм. Жишээлбэл аудитор нь зээлдэгчидтэй шууд харилцах замаар авлагын дансыг шууд тулган баталгаажуулж болно. Тулган баталгаажуулалтыг балансын дансууд болон түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд холбогдуулан олон дахин ашиглаж болох тул эдгээр төрлүүдийг хязгаарлаж болохгүй. Жишээлбэл аудитор нь гуравдагч этгээдтэй хийсэн ажил гүйлгээ болон гэрээний нөхцлийг тулган баталгаажуулахаар хүсэлт тавьж болно. Хэрэв гэрээнд өөрчлөлт орж байгаа бөгөөд энэ нь хүчтэй нөлөөлнө гэж үзэж байгаа бол саналын төслийг тулган баталгаажуулахаар хүсэлт гаргана. Түүнчлэн тулган баталгаажуулалт ашиглан аудитын нотлох зүйл олж авах зайлшгүй нөхцөл байдал байхгүй байж болно. Жишээлбэл орлогын хүлээн зөвшөөрөлтөнд нөлөөлөх хууль болон гэрээ хэлцэл байхгүй байж болно. АОУС-505 буюу “Хөндлөнгийн тулган баталгаажуулалт” нь тулган баталгаажуулалтын горимын талаархи удирдамжаар хангана.

ДАХИН ТООЦООЛОХ
36.    Дахин тооцоолох нь баримтын болон бичилтийн үнэн зөв байдлын математик тооцооллыг дахин шалгах үйл ажиллагаа юм. Дахин тооцоолол нь мэдээллийн технологийг ашиглан гүйцэтгэж болно. Жишээ нь байгууллагаас электрон мэдээллийн санг олж авснаар СААТ-ийг ашиглан тухайн файлын нийлбэр болон шаардлагатай зарим үзүүлэлтийн үнэн зөв байдлыг тогтоож болно.

ДАХИН ГҮЙЦЭТГЭХ
37.    Дахин гүйцэтгэл нь аудиторын бие даасан хараат бус горимуудын биелэлтийг юмуу эсвэл байгууллагын дотоод хяналтын хэсгийн гүйцэтгэсэн анхны хяналтыг СААТ ашиглаж болон дурын аргаар дахин хянаж үзнэ. Жишээлбэл дансны авлагын насжилтыг дахин хийх явдал байж болно.

ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ГОРИМ
38.    Шинжилгээний горим нь санхүүгийн ба санхүүгийн бус мэдээллүүдийн хоорондын хамаарлыг судалснаар санхүүгийн мэдээллийн талаар үнэлгээ гаргаж байдаг. Мөн түүнчлэн шинжилгээний горим нь таамаглаж байсан дүнгээс зөрүүтэй буюу бусад холбогдох мэдээлэлтэй нийцэхгүй байгаа зүйлсийн харилцан хамаарал болон хэлбэлзлийн шинжилгээг өөртөө агуулж байдаг. АОУС-520 буюу “Шинжилгээний горим” нь шинжилгээний горимын талаарх удирдамжаар хангана.

ХҮЧИН ТӨГӨЛДӨР БОЛОХ ХУГАЦАА
39.    Энэхүү АОУС-ыг нь 2004 оны 12 дугаар сарын 15-аас хойшхи санхүүгийн тайлангийн аудитад мөрдөнө.

УЛСЫН СЕКТОРТ ХОЛБОГДОХ ЖУРАМ
1.    Төсвийн байгууллагад аудит хийхдээ аудитор нь аудитын бүрэн эрхэд хамааралтай хууль тогтоомж, бусад холбогдох дүрэм журам, сайдын тушаал болон холбогдох тусгай шаардлагуудыг мөрдөн ажиллана. Ажил гүйлгээ болон үйл явдлууд нь хууль тогтоомжтой нийцэж байгааг батлах удирдлага болон санхүүгийн тайлангуудын талаархи батламж мэдэгдэл буюу шаардлагатай нэмэлт батламж мэдэгдлүүдийн талаар энэхүү АОУС - ын 15-р зүйлд авч үзсэн.

Хяналт шалгалт ба дотоод аудитын тухай

Аж ахуйн хяналтын үр нөлөө бүхий хэлбэрийн нэг нь хяналт шалгалт байдаг.
философийн утгаараа арга гэдэг нь танин мэдэхүйн хэрэгсэл, судалгааны зорилгод хүрэх хэрэгсэл юм. Арга нь аж ахуйн үйл ажиллагааны үзэгдлийг судлах онцлогтойгоос түүний агуулга, зорилго, зорилтыг илэрхийлдэггүй.
Иймээс хяналт шалгалтын объектын талаарх төсөөллийг бий болгохын тулд түүний хамрах хүрээ, хязгаарыг тодорхойлох явдал чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Зах зээлийн эдийн засгийн тодорхой салбар, аж ахуйн нэгж, байгууллагын үйл ажиллагаа, үйл явц, төрөл бүрийн өмчийн бэлэн байгаа байдал, хадгалалт, хамгаалалт зэрэг нь хяналт шалгалтын объектод хамрагдаж болно.
Бизнесийн НББ-д тусгагдаж байгаа бүх зүйлийг хяналт шалгалтын чухал объект гэж үзэж болно.
Европын зарим орны практикт зөвхөн бүртгэлд тусгагдсан   баримт  төдийгүй  тайлан.   балансад   тусгагдаагүй зүйлсийг нөхцөл байдлаас хамааран шалгах нь үр нөлөөтэй зүйл ч гэж үздэг. Зарим эрдэмтэд үүний эсрэгээр байцаагч нь өргөн хүрээтэй мэдлэгийг эзэмшиж чадахгүй гэж тэмдэглэсэн нь бий. Тэд тайланг шалгах үед зөвхөн ямар нэг хэлбэр, түвшингээр тайлан, баланс болон. НББ-н баримтанд, эсвэл шинжилгээ, тайлбар, дүгнэлт гаргахад шаардлагатай нотолгоог авч үзэх нь зүйтэй гэсэн зөвлөгөө өгдөг. Хяналт шалгалтын объектыг тодорхой нөхцөл байдалд зохицуулан авч үзэх шаардлагатай.
Хяналт шалгалт нь өөрийн хэрэглэж байсан аргын тусламжтайгаар удирдагч, гүйцэтгэгчдэд үүрэг даалгавартаа хариуцлагатай хандахыг шаардаж, аж ахуйч бус байдал, шамшигдал бий болгодог нөхцлийг илрүүлж арилгахад тусалж, шалгагдаж байгаа объект дээр засаж залруулах болон хэвийн үйл ажиллагаа явуулахтай холбогдсон мэдээллээр хангадаг.
Яам, газрын хяналт болон эрдэмтдийн судалгааны олон жилийн үр бүтээлтэй үйл ажиллагаа нь хяналт шалгалтын үндэслэл бүхий ангилал зохион байгуулах аргыг боловсруулсан нь бидний үзэж байгаагаар зах зээлд шилжиж байгаа одоогийн нөхцөл байдлыг харгалзан дотоод аудиторууд ашиглах бүрэн боломжтой юм. Ихэнх зохиогчид хяналт шалгалтыг ижил биш шинж тэмдгээр ангилах нь зүйтэй гэж тэмдэглэдэг ба нэг ижил шинж тэмдэгт олон утга оруулсан байдаг.
Аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагааны олон талыг шалгалтаар хамрах хэмжээ, гүнзгийрэлтийг хяналт шалгалтын ангилалын үндэс суурь болгон тавьсан нь зах зээлд шилжиж байгаа нөхцөлд чиг үүргийн (аж ахуйн системийн нэг буюу хэд хэдэн үүргийг судалдаг), зохион байгуулалтын (байгууллагын бүх ажлыг шалгах зорилтыг агуулдаг), тусгай (захиргааны одоогийн хэрэгцээгээр тодорхойлогддог) шалгалтын төрлүүдтэй нийцэж байна.
Хяналт шалгалтын янз бүрийн төрлийг хэрэглэх явдал нь хяналт шалгалт явуулах олон янзын арга зам, арга барилыг боловсруулж нэвтрүүлэхийг шаардсан. Хяналт шалгалтын практик болон сурах бичигт хийсэн судалгаа, шинжилгээ нь шалгалтын аргатай холбогдсон асуудлаар маргаантай байгаа,
нэгдсэн үзэл бодолд хүрээгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрэх боломж олгож байна. Зарим зохиогчид хяналт шалгалтын арга барилыг хэтэрхий нарийвчилж хяналт шалгалтын үйл ажиллагааны тодорхой хэлбэрүүд буюу шалгалтын материалыг бүрдүүлэх арга барил хэмээн үздэг байна.
Зах зээлийн эдийн засгийн шилжилт нь уламжлалт арга барилыг өргөжүүлэх, хувирган өөрчлөх, аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхүүгийн үр дүн, санхүүгийн байдлыг үнэлэхэд тусладаг шинэ арга барилыг эхний ээлжинд гаргаж тавихыг шаардаж байна.
Өөрийн уламжлал, барууны туршлагыг зөвхөн бүхэлд нь бүрэлдэхүүн хэсгүүдтэй нь нэгтгэн шинжлэх нь шинжлэх ухаан, практикийн орчин үеийн шаардлагад нийцсэн арга барил, тодорхой аргачлалын үр нөлөө бухий систем бий болгох боломж олгоно.
Захиргаадалтын үеийн эдийн засгийн нөхцөлд яам газрын хяналт шалгалтын үндсэн зорилго нь хөрөнгийн бүрэн бүтэн байдал, түүний үр ашигтай ашиглалтыг хангах, дутагдал, шамшигдал, ашиглалыг илрүүлэх, үүгээр үүссэн өр төлбөрийг барагдуулахад оршиж байв. Хөрөнгийн хадгалалт, хамгаалалтын үр ашигтай урьдчилан сэргийлэх хяналтын арга боловсруулагдаж байв.
Хөндлөнгийн болон дотоод аудиторууд зүй бус ашиглалтыг илрүүлэх нь дагавар зүйл гэж үздэгээс тайлан тэнцлийг баталгаажуулах, татвар оногдуулалтыг оновчтой болгох зөвлөгөө өгөхийг гол зорилго болгодог. Иймд өмнөх практикаар боловсруулагдсан хяналт шалгалтын арга барилыг шинэ нөхцөлд зохицуулж хувирган өөрчлөх, хөрөнгийн хадгалалт хамгаалалтьш үүргийг дотоод аудиторын үүрэг гэж үзэх нь зүйтэй.
Хяналт шалгалтын үйл ажиллагааны чанарт бага анхаарч өмнөх аргачлалыг боловсронгуй болгох, шинээр аргачлал боловсруулах явдал хангалтгүй, дутагдлыг илрүүлэх, эдийн засгийн шинжилгээний үндсэн дээр зөвлөмж өгөх явдлыг сул ашиглаж, хяналт шалгалтын байцаагчийн үйл ажиллагаа нь урьдчилан сэргийлэлт, урьдчилсан дүгнэлт хийхгүйгээр өнгөрсний хойноос хөөцөлдөх шинжтэй болсон байна. Шалгалтын материалыг цахим тооцоолуурт боловсруулах ажиллагаа бараг нэвтрээгүй, шалгалтын үр дүнгээр үр ашиг багатай арга хэмжээ авч ирсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд зах зээлийн харилцааны шинэ нөхцөл байдалтай уялдуулан яам, газруудын үүрэг функц, зорилго өөрчлөгдсөнтэй холбогдож яам, газрын хяналтад сул анхаарсныг аж ахуй эрхлэх шинэ нөхцөлд зохицуулан хөгжүүлэх хэрэгтэй байна.
Эдийн засгийн ном сурах бичиг, тогтмол хэвлэлүүдэд яам, газрын хяналт шалгалтыг устгах, эсвэл улсын хэмжээний нэгдсэн хяналт шалгалтын байгууллага бий болгоход чиглэгдсэн янз бүрийн үзэл бодол байдаг. Энэ нь хангалттай үндэслэлгүй бөгөөд зах зээлийн харилцаанд шилжих нөхцөлд ч өөрийн олон жилийн туршлагаар батлагдсан удирдлагын хяналтын үүргээ биелуүлэхийн тулд бие даасан шалгалтын хэлбэртэй яам газрын дотоод хяналт шалгалт хадгалагдах ёстой. Түүний сайн тал нь тухайн салбарын онцлогын талаар гүнзгий мэдлэг эзэмшсэн байцаагчид аж ахуйн нэгж, байгууллагын өргөн хүрээтэй асуудлыг иж бүрэн судалж шалгагдагч байгууллагын ажлыг бүх талаар сайжруулахад тус дэм болдог явдал юм.

Аудиторууд

Аудитор
1.Дараахь шаардлагыг хангасан мэргэшсэн нягтлан бодогч аудитын байгууллагад аудитороор ажиллана:
1/мэргэшсэн нягтлан бодогчийн хоёр, гурван дахь шатны шалгалтад тэнцсэн;
2/нягтлан бодогчийн мэргэжил эзэмшсэнээс хойш мэргэшлийн ёс зvйг зөрчөөгvй;
3/аудитын байгууллагад 3-аас доошгvй жил аудиторын туслагчаар ажилласан.
2.Аудтор нь аудитын vйл ажиллагааг аливаа этгээдээс хараат бусаар хэрэгжvvлнэ Аудиторын vvрэг
Аудитор дараахь vvрэг хvлээнэ:
1/аудитын vйл ажиллагааг мэргэжлийн өндөр тvвшинд, хууль тогтоомж, батлагдсан стандартын дагуу явуулах;
2/аудит хийж болохгvй нөхцөл байдал байгаа бол уг vйл ажиллагааг явуулахаас татгалзах эсхvл бусад аудитор, мэргэжилтэнг нэмж оруулах шаардлагатай байвал vйлчлvvлэгч буюу холбогдох аудитын байгууллагад нэн даруй мэдэгдэх;
З/бусад мэргэшсэн нягтлан бодогчийн нэр хvндийг гутаах vйлдэл хийхгvй байх;
4/аудит хийх явцад олж авсан аливаа мэдээллийг хувийн зорилгоор ашиглах, хуулинд зааснаас өөр тохиолдолд бусдад мэдээлэхээс татгалзах. Энэ нь аудиторын vvрэг гvйцэтгэхийг больсноос хойш нэгэн адил хvчинтэй байна;
5/vйлчлvvлэгч хvсвэл шалгалтын дvн, санхvvгийн тайлан баталгаажуулсан дvгнэлтийн хууль зvйн vндэслэлийг тайлбарлаж өгөх;

Аудиторын эрхийн хязгаар

1.Аудитор дараахь аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхvvгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахаас татгалзана:
1/өөрийн ажилладаг болон сvvлийн 2 жилийн дотор ажиллаж байсан аж ахуйн нэгж, байгууллага;
2/сvvлийн нэг жилийн дотор өөрөө эд хөрөнгийн талаар /компанийн нийт гаргасан хувьцаа, ногдол хувийн 5-аас дээш хувийг эзэмшдэг, эсхvл зээл, төлбөр болон хөрөнгө оруулалтын талаар харилцаатай/ холбоотой байсан буюу одоо мөн тийм холбоотой аж ахуйн нэгж, байгууллага;
З/өөрийн ойрын садан төрлийн хvн /эцэг,эх, нөхөр, эхнэр, хvvхэд, төрсөн ах, эгч, дvv нар/ удирдах албан тушаал /эзэн, дарга, захирал, тvvний орлогчид, ерөнхий нягтлан бодогч ба тvvнтэй адилтгах албан тушаал/-д ажилладаг аж ахуйн нэгж, байгууллага.

Аудиторт дараахь зvйлийг хориглоно:

1/аудитын нэг байгууллагад vндсэн орон тоонд ажилладаг аудитор өөр байгууллагад давхар ажил эрхлэх болон бусад аудитын байгууллагад гэрээгээр ажиллах;
2/аудитын нэг байгууллагад гэрээгээр ажилладаг аудитор өөр аудитын байгууллагад гэрээгээр ажиллах;
З/аудитын нэг байгууллагад ажиллаж байгаа аудитор vйлчлvvлэгчдийг татах зорилгоор хоорондоо өрсөлдөх аливаа vйлдэл хийх.

Аудитор зарим аж ахуйн нэгж, байгууллагын санхvvгийн тайлан, баримтыг баталгаажуулахаас татгалзах vvрэгтэй заасан байдаг.
Vvнд:
1/өөрийн ажилладаг болон сvvлийн 2 жилийн дотор ажиллаж байсан аж ахуйн нэгж, байгууллага;
2/сvvлийн нэг жилийн дотор өөрөө эд хөрөнгийн талаар /компанийн нийт гаргасан хувьцаа, ногдол хувийн 5-аас дээш хувийг эзэмшдэг, эсхvл зээл, төлбөр болон хөрөнгө оруулалтын талаар харилцаатай/ холбоотой байсан буюу одоо мөн тийм холбоотой аж ахуйн нэгж, байгууллага;
З/өөрийн ойрын садан төрлийн хvн /эцэг,эх, нөхөр, эхнэр, хvvхэд, төрсөн ах, эгч, дvv нар/ удирдах албан тушаал /эзэн, дарга, захирал, тvvний орлогчид, ерөнхий нягтлан бодогч ба тvvнтэй адилтгах албан тушаал/-д ажилладаг аж ахуйн нэгж, байгууллага.
www.monicpa.mn

МӨНГӨН ХӨРӨНГИЙН АУДИТ

Балансын "Мөнгө" буюу "Гар дээр ба банкинд байгаа мөнгө" хэсэг нь тайлант үеийн үйл ажиллагаанд шууд ашиглагдах, аливаа хязгаарлалтгүй мөнгө буюу мөнгөн зүйлс, түүнчлэн банкинд байгаа песо буюу гадаад валютаас бүрдэнэ. Мөнгө нь нэрлэсэн үнээр үнэлэгддэг. Гэвч эргэн нөхөгдөх дүн нь нэрлэсэн үнээс бага гэж тооцоолсон бол мөнгийг цэвэр боломжит үнэ цэнэ хүртэл хасалт хийж болно. Мөнгөний аудит бол шалгалтын хамгийн чухал хэсгүүдийн нэг бөгөөд аудиторын ажлын гол хэсэг болдог. Бизнесийн ихэнх ажил гүйлгээ нь мөнгө данстай холбоотой байдаг. Мөнгөн борлуулалт, дансны авлагын цуглуулалт, мөнгөөр хийсэн худалдан авалт, дансны өглөг ба зээл барагдуулалт, зээл авах, урт хугацаат хөрөнгийг худалдан авах ба борлуулах, өмчийн хувьцааг борлуулах, халаасны хувьцаа худалдан авах зэрэг нь мөнгө дансны дебит буюу кредит бичилтийн аль нэг болдог. Эхлээд бараа материалыг зээлээр борлуулахад мөнгөнд нөлөөлөхгүй боловч эцэстээ авлага цуглуулах үед мөнгө дансыг дебитлэдэг. Мөнгөний өөрийн мөн чанарын улмаас энэ нь зальт ажиллагаа, луйварт өртөх онцгой зүйл болдог. Мөнгө бол хөнгөн, авч явахад хялбар, авсаархан байдаг. Мөнгийг зальт үйлдлээр олж авбал түүний худалдан авах чадвар буурна гэсэн үг биш юм. Шударга ба шударга бус ямар ч байдлаар олж авсан мөнгөний худалдан авах чадвар адил байдаг. Мөнгөний алдаа гэдэг нь өөр бусад дансанд тусгагдсан алдааг илэрхийлнэ. Мөнгийг хадгалах, ашиглахтай холбогдсон эрсдлийн хувьд аудитор нилээд цаг хугацаа зарцуулдаг бөгөөд түүний аудитэд ихээхэн анхаарал хандуулдаг.
Аудитын ерөнхий зорилтууд нь бие даасан аудиторын тайлангийн дүгнэлтийн параграфт дурьдсан зүйл юм. Аудитын зорилт бол дараах зүйлсийн талаар аудитор дүгнэлт гаргах боломжийг бүрдүүлэхэд шаардлагатай зүйлс юм:
1.    санхүүгийн байдал, үйл ажиллагааны үр дүн. санхүүгийн байдлын өөрчлөлтийн зөв тайлагнал
2.    нягтлан  бодох  бүртгэлийн  нийтээр хүлээн  зөвшөөрсөн  зарчмуудад   нийцсэн бүртгэл хөтлөлт
3.    нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудыг тайлант үед өмнөх Жилүүдтэй адил тууштай хэрэглэлт
4.    санхүүгийн тайлан дахь нэмэлт тодруулгуудын зохистой байдал
Аудитын дээрх ерөнхий зорилтуудаас мөнгөний аудитын тусгай зорилтууд гардаг.
Аудитын зорилтууд Мөнгө Хяналтын аудитын зорилтууд. Тодорхойлох нь:
1.    дотоод хяналтын оршин байдал
2.    дотоод хяналтын мөрдөлт           3. дотоод хяналтын үр ашиг
Биет аудитын зорилтууд тодорхойлох

1.    мөнгөний бүртгэлд тусгагдсан үлдэгдэл нь тайлант үеийн эцэст жинхэнэ гар дээр байгаа буюу түншийн нэр дээр банкинд байгаа мөнгө мөн эсэх
2.    санхүүгийн жилд бүртгэсэн бүх мөнгө түншийн банкин дахь харилцах данс буюу бусад хэлбэрээр тайлагнагдсан эсэх  
3.    түншийн мөнгөн зарлагууд нь зөвшөөрөгдсөн, эрх зүйн үндэслэлтэй бөгөөд холбогдох тайлант үед зөв бүртгэгдсэн эсэх
4.    мөнгөн ажйл гүйлгээг зөв тасалбар болгосон эсэх
5.    мөнгийг  нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудын дагуу тайлагнасан эсэх
6.    бүртгэлийн нийтээр хүдаэн здвшөөрсөн зарчмуудыг тууштай хэрэглэсэн эсэх
7.    мөнгөний данс нь балансанд зөв"ангилагдаж, тайлагнагдсан эсэх
8.    нэмэлт тодруулга зохистой эсэх